O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

C — eritmaning foiz konsentratsiyasi;
n — eritmaning nur sindirish ko’rsatkichi;
n₀ — erituvchining nur sindirish ko’rsatkichi;
F— refraktometrik omil bo’lib, eritma konsentratsiyasi 1% ga o’zgarganda nur sindirish ko’rsatkichi qanchaga o’zgarishini ko’rsatadigan kattalik.
Aniqlanuvchi eritma bir nechta moddalardan iborat bo’lsa, nur sindirish ko’rsatkichi erituvchining va eritmadagi moddalar nur sindirish ko’rsatkichlari yig’indisidan iborat bo’ladi.
n = n₀ + n₁ + n₂ +...+ n_i yoki n = n₀ + S₁F₁ + C₂F₂ +...+ C_iP_i
Bir necha moddalardan iborat bo’lgan eritmadagi moddalardan birining konsentratsiyasi quyidagi hisoblash formulasi yordamida aniqlanadi:

n — murakkab tarkibli eritmaning nur sindirish ko’rsatkichi;
n₀ —erituvchining nur sindirish ko’rsatkichi;
S₁,S₂,S_i — eritmadagi moddalarning foiz konsentratsiyasi;
F₁,F₂,F_i — refraktometrik omillar.
Nur sindirish ko’rsatkichining qiymati asosida aniqlanuvchi modda konsentratsiyasini refraktometrik jadvaldan foydalanib aniqlash ham mumkin. Bunda ko’pincha jadval qiymatlarini interpolyatsiyalashga to’g’ri keladi.
Refraktometrik jadvalni interpolyatsiyalash, nur sindirish ko’rsatkichining butundan keyingi to’rtinchi qiymatiga mos kelgan konsentratsiyadagi farqni refraktometrik jadval ma’lumotlari asosida topib, so’ng eritma konsentratsiyasini hisoblashdan iborat.
Masalan: 10% li glukoza eritmasining nur sindirish ko’rsatkichi ga teng.
Refraktometrik jadvalda quyidagi qiymatlar berilgan:

n	S%
1,3470	9,80
1,3480	10,10
Δn=0,001	ΔS=0,3

Nur sindirish ko’rsatkichining butundan keyingi to’rtinchi xonasiga mos konsentratsiya quyidagi formuladan topiladi:

formulada:
b — nur sindirish ko’rsatkichining butundan keyingi to’rtinchi xo­nasiga mos kelgan konsentratsiya;
a — nur sindirish ko’rsatkichining butundan keyingi to’rtinchi xonasi qiymati;
ΔS — refraktometrik jadvaldan olingan konsentratsiyadagi farq.
Eritmaning konsentratsiyasi esa quyidagicha hisoblanadi:
X_% = S + b = 9,80 + 0,12 = 9,92%
Interpolyatsiyalashni yuqorida berilgan qiymatlar asosida ushbu usul bilan ham bajarish mumkin.1,3480 - 1,3474 = 0,0006
bunda 1,3480—refraktometrik jadvaldan olingan nur sindirish ko’rsatkichining yuqori qiymati


C — nur sindirish ko’rsatkichining yuqori qiymatiga mos konsentrat­siya.
Moddaning ma’lum konsentratsiyaga mos keladigan refraktometrik omilini, uning dastlabki refraktometrik omili asosida F = F₀kC formula yordamida hisoblash mumkin.
F₀ — moddaning 1% li eritmasiga mos kelgan refraktometrik omili;
k—tuzatish koeffitsiyenti;
S—eritma konsentratsiyasi.

15-rasm. Refraktometrning tuzilishi chizmasi.

1 – nur sindirish ko’rsatkichini aniqlash shkalasi; 2 – ko’rish naychasi; 3 – tekshiriluvchi eritma yoki modda; 4, 5 – ostki va ustki prizmalar; 6 – okulyar.
1 ml eritmadagi glyukozaning gramm miqdori quyidagi formula orqali hisoblanadi:

X— 1 ml eritmadagi glukozaning grammlardagi miqdori;
n — eritmaning nur sindirish ko’rsatkichi;
n₀ — tozalangan suvning nur sindirish ko’rsatkichi;
0,00142 — glukozaning refraktometrik omili.
Tozalangan suv nur sindirish ko’rsatkichining haroratga bog’liqligijadvali

t, ^0C		t, ^0C
15	1,33339	28	1,33217
16	1,33331	29	1,33206
17	1,33324	30	1,33194
18	1,33316	31	1,33182
19	1,33307	32	1,33170
20	1,33299	33	1,33157
21	1,33290	34	1,33144
22	1,33280	35	1,33131
23	1,33271	36	1,33117
24	1,33261	37	1,33104
25	1,33250	38	1,33090
26	1,33240	39	1,33075
27	1,33229	40	1,33061

Davlat farmakopeyasiga optik usullardan refraktometriya usuli ham kiritilgan bo’lib, bu usul nazorat analitik laboratoriyalarida, dorixonalarda, dori-darmonlar sifatini nazorat qilishda keng qo’llaniladi.

Refraktmetriya usulidan dori moddalarning chinligi, tozaligi va ularning eritmadagi konsentratsiyasini tahlil qilishda foydalaniladi. 

Berilgan to’lqin uzunlikda tiniq va toza har qanday suyuqlik, eritma, kristall faqat o’ziga xos qiymatiga ega bo’lgani uchun mazkur qiymat tahlil etiluvchi moddaning chinligini aniqlashda ishlatiladi.

6-MA`RUZA. FOTOMETRIYA, NAZARIY ASOSLARI, KOLORIMETRIYA VA FOTOKOLORIMETRIYA. FOTOMETRIYA QONUNLARI.
Ma'ruza rejasi:
l.Fotometriyaningnazariyasoslari.
2.Buger-LambertBerqonuni
3.Fotometriyausuliningqo‘llanishdoirasivaafzalliklari.

4.Optikzichlikniadditivlikqonuni

5. Asosiyqonundanchetlanish.

Tayanchso’zvaiboralar: Fotometriya,BugerLambertBerqonuni, Elektromagnitnurlanish,
Fotometrikusullargatekshiriluvchieritmatomonidannurningyutilishiga — absorbsiyasigaasoslanganfotoelektrokolorimetrikvaspektrofotometrikusullarkiradi. Buusullarelektromagnitnurlanishningtanlabyutilishigaasoslanganbo’lib, bundamolekuladagiyokiiondagielektronlarholatiasosiyahamiyatkasbetadi.
Harqandaymoddatebranishsoni (chastotasi) ma’lumbirqiymatgaegabo’lganelektromagnitnurniyutadi. Elektromagnitnurlanishto’lqinvakorpuskularxossalargaegabo’lib, rurlanishvayutilishjarayonlarikvantlartarzidaamalgaoshadi:

formulada:
ΔE — nurlanish energiyasining yutilish jarayonidagi o’zgarishi;
h — Plank doimiysi (6,5- 10^-27 erg/s);
v — tebranish soni (chastota);
c — nurning bo’shliqdagi tezligi (3*10ⁱⁿ sm/s);
λ—to’lqin uzunligi.
Tebranish soni gerslar bilan, to’lqin uzunligi esa sm, mkm (10^-6m), nm (10^-9m) va angestremlar (1A = 10^-10m) bilan ifodalanadi.
Ba’zan nurlanish to’lqin soni bilan ham tavsiflanadi:

nurning 1 sm iga to’g’ri kelgan to’lqin soni bo’lib, sm^-1 larda ifodalanadi. Monoxromatik nurning modda tomonidan yutilish intensivligini nur yutilishining birlashgan qonuni — Buger-Lambert-Ber qonuni orqali tushuntiriladi.
Monoxromatik nur modda (yoki uning eritmasi)ga yo’naltirilganda uning bir qismi kyuveta devorlaridan qaytib, ikkinchi qismi yutilib, uchinchi qismi esa kyuvetadan o’tadi. Agar monoxromatik nurning dast­labki intensivligini J₀, kyuvetadan qaytgan nur intensivligini J_k, modda tomonidan yutilgan nur intensivligini J_yu va eritmadan o’tgan nur in­tensivligini J bilan belgilasak, J₀= J_k+ J_yu + J bo’ladi.
Fotometrik usullarda solishtiriluvchi va tekshiriluvchi eritmalar solingan kyuvetalar bir xil bo’lganligi uchun J_k ni e’tiborga olmasak, J₀=J_yu+J bo’lib, yutilgan nur intensivligi Buger-Lambert-Ber qonuni orqali aniqlanadi:


formulalarda:
J₀ — nurning dastlabki intensivligi;
J — eritmadan o’tgan nur intensivligi;
k — yutilish ko’rsatkichi;
D — eritmaning optik zichligi;
— solishtirma yutilish ko’rsatkichi;
ε— molyar yutilish ko’rsatkichi yoki ekstinksiya koeffitsienti;
l— eritma qatlamining qalinligi;
c — eritmaning konsentratsiyasi.
Nur yutilishining birlashgan qonuni Buger-Lambert va Ber qonunlari asosida keltirib chiqariladi.
Buger-Lambert qonuni numing yutilishini yutuvchi eritmaning qatlam qalinligiga bog’liqligini ifodalaydi.

k — yutilish ko’rsatkichi.
Ber qonuni esa nurning yutilishini eritma konsentratsiyasi bilan bog’laydi.
k = k· c
k — konsentratsiyasi birga teng bo’lgan eritmaning yutilish ko’rsatkichi.





Nuryutilishiningbirlashganqonunigako’ra, eritmaningoptikzichligiyutilishko’rsatkichiga, eritmakonsentratsiyasigavaqatlamqalinligigato’g’riproporsional.
Fotokolorimetrikvaspektrofotometrikusullarningo’xshashlikvafarqqiladigantomonlariquyidagilardaniborat:
O’xshashligi:

• 
  Bu ikkala usul ham absorbsion, ya’ni nur yutilish usullari qatoriga kiradi.
  
• 
  Bu ikkala usul ham elektron energiyani yutib to’yingan orbitaldan to’yinmagan orbitalga o’tishiga asoslangan.
  
• 
  Farqi:
  
• 
  Fotokolorimetrikusulranglieritmalartomonidannomonoxromatikko’zgako’rinadigannurningyutilishiga, spektrofotometrikusulesaranglivarangsizeritmalartomonidanko’zgako’rinadiganvaultrabinafshamonoxromatiknurningyutilishigaasoslangan.
  

Fotokolorimetrik va spektrofotometrik usullardan dori vositalarining chinligini, tozaligini va miqdorini aniqlashda foydalanish mumkin.
Fotometriyausulimoddalarsifativamiqdorinianiqlashda, moddalareritmalarininuryutishqobilyatlarigaasoslanadi.
Harqandaymoddaeritmalario‘ziganuryutishvaqaytarishxususiyatgaega.
Nurlarma’lumto‘lqinuzunligidagitebranishlargaegabo‘ladi. To‘lqintebranishiningharbirchastotasinimasofasito‘lqinuzunligideyiladi.
Uzunlikkm, m, sm, mm, mmko‘lchamlaribilanquyidagichabelgilanadi (millimikronyokinm 1nm=10^-9m).
10^-5 – 6∙10^-3mmk – gammanurlar
6∙10^-3 – 2 mmk – rengennurlari
2 mmk – 18 mmk – UBvakuumnurlari
185 – 275 – UBnurlanishninguzoqdiapazoni
275 – 320 mmk - UBnurlanishningo‘rtachadiapazoni
320 – 400 mmk - UBnurlanishningyaqindiapazoni
400 - 760 mmk – ko‘rinadiganyorug‘liknurlari
760 mmk – 1 mm – infraqizilnurlar
1 mm – 10 m – ultraqisqaradioto‘lqinlar
10 m – 100m – qisqaradioto‘lqinlar
100 m – 1000m - o‘rtacharadioto‘lqinlar
1000 m- 10.000 - uzunradioto‘lqinlar
10.000 - o‘tauzunradioto‘lqinlar
Buusulabsorbsiometriya, fotometriya, spektrofotometriya, spektrokolorimetriya, ba’zixollardakolorimetriyadebhamataladi.