26
3.3-rasm.
Tadqiqotga tayyorlanish va taxminini ilgari surish jarayonida bog
’liq va bog’liq
bo
’lmagan o’zgaruvchilarni farqlash zarur. Ular o’rtasidagi munosabatlarni tadqiqotning
maqsadi hisoblanadi. Bog
’li bo’lmagan o’zgaruvchi bu maxsus tarzda tashkil qilingan
psixologo-pedagogik vaziyat.
Bo
’lishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar ya’ni tadqiqotchi ko’rinish va qayd qilishni
mo
’ljallayotgan o’zgarishlar bog’liq bo’lgan o’zgarishlardir.
O
’zgaruvchilar o’rtasidagi aloqalarning tasodifiy ekanligi yoki qonuniyligi matematik
usullar yordamida tekshiriladi.
Ijtimoiy-psixologik tadqiqotni
o’tkazish quyidagi bosqichlardan
iborat:
T
o’plangan materialni
tahlil qilish.
Ilgari surilgan taxminni
asoslash uchun
ma’lumotlarni to’plash
Qo’lga kiritilgan
materialning
ishonchliligini aniqlash
Tahlil natijalarini
mazmunan tavsiflash
Xulosa va amaliy
tavsiyalar
Ijtimoiy psixologiyada
qo’llaniladigan
metodlar ikkita katta guruhga ajratiladi.
Ma’lumot to’plash
metodlari
M
a’lumotlarni qayta
ishlash metodlari
27
3.4-rasm.
Ma
’lumotlarni qayta ishlash metodlari (natijalarni nazariy va mantiqiy qayta ishlash
usullari, matematik statistika metodlarini qo
’llash).
3.1.jadval.
Ijtimoiy psixologiyaning asosiy metodlari
Asosiy metodlar
Asosiy metodlarning variantlari
Kuzatish metodi
Tashqi (ob
’ektiv kuzatish)
Ichki (sub
’ektiv, o’z-o’zini kuzatish)
Erkin
kuzatuv
Standartlashtirilgan
Guruh ichida kuzatish
Guruh tashqarisida kuzatish
So`roq metodi
Og
’zaki so’roq
Yozma so
’roq
Erkin
so
’roq
(suhbat)
Standartlashtirilgan so
’roq
Testlar metodi
Test
– so’rov
Test - topshiriq
Proyektiv test
Sotsiometrik test
Ekspriment
Tabiiy
eksperiment
Laboratoriya eksperimenti
Modellashtirish
Matematik modellashtirish
Mantiqiy modellashtirish
Texnik modellashtirish
Kibernetik modellashtirish
Hujjatlarni o`rgabish metodi
Ijtimoiy o
’rganish
Psixologik o
’rganish
Motivatsion o
’rganish
Klassifikatsion o
’rganish
Kontnent- analiz metodi
Matnni analiz qilish
Abzatslarni analiz qilish
Iboralar, tushunchalarni analiz qilish
28
Ijtimoiy
psixologiyani
nig ilmiy
tadqiqot
metodlari
Kuzatish
Eksperi
ment
Suhbat,
biogra
fiya
Tashki
kuzatish
Ichki
kuzatish
Tabiiy
Laborato
riya
Intervyu
Anketa
Ijtimoiy rsixologiyada quyidagi metodlar mavjud:
Umumiy psixologiyada bo`lgani kabi ijtimoiy psixologiyada ham kuzatish metodi
qo`llaniladi, lekin kuzatuv ob
’ekti konkret shaxsdagi psixik faoliyat emas, balki shaxsning
ijtimoiy munosabatlar tizimida bevosita kuzatish mumkin bo`lgan ijtimoiy xulqidir. Ya
’ni,
kuzatuvchi aniq oldindan belgilangan reja asosida o`zi o`rganayotgan guruhning faoliyatini,
verbal va noverbal xatti-harakatlarni ma
’lum vakq birligida muttasil kuzatib, olingan
ma
’lumotlarni qayd etib boradi. Bunda zamonaviy audio va videotexnikadan foydalanish, u
yoki bu harakatlarni qayta-qayta qurish orqali kerakli xulosalarni chiqarish mumkin.
Ijtimoiy psixologiyada qo`llaniladigan kuzatish metodining asosan 3 shakli mavjud:
Qo`shilib kuzatish
Tashqi kuzatish
«muhim
vaziyatlarni qayd
etish»
29
Kuza
tish
Tashqi
kuzatish
Ichki
kuzati
(
o’z-
o’zini
kuzatish)
Tabiiy
sharoitda
Suratga
olish,
kinoga
olish,
tovushni
yozish
Qiyinchil
ikni
yengishd
a sabr
toqat
5-19
sargacha
(
o’z-
o’zini
kuzatish)
Tadbirda
hamma
tekshirila
di
Hamma
boshdan
kechiradi
Hamma
kuzatadi
3.5-rasm.
A. Qushilib kuzatish - bunda tadqiqotchi kuzatuvchilar faoliyatiga bevosita aralashib, ular
bilan kerak bo`lsa, yashaydi va ishlaydi. Bu usuldagi eng muhim xususiyat uning tabiyligi
bo`lib, kuzatish ob
’ektlari o`zlarining kuzatilayotganliklarini sezmaydilar va kuzatuvchini
guruhning a
’zosi sifatida qabul qiladilar. Ushbu shartning buzilishi eksperimentning
samarasiz bulishiga olib kelishi mumkin.
B. Tashqi kuzatish-kuzatuvchilar faoliyatiga aralashmagan holda ular tashqi xulq
atvorini qayd qilishdir. Bu usul muayyan vaqt va sabr-toqat talab qilishi bilan boshqa
metodalrdan farq qiladi, ba
’zida qisqa muddat ichida tadqiqotchi o`zini qiziqtirayotgan
predmet xususida hech narsa qayd qila olmasligi yoki tasodifan qo`lga kiritilgan ma
’lumot
asosida xulosa chiqarishga majbur bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham bu usul boshqa
usullarga qo`shimcha vosita sifatida ishlatiladi.
V. «Muhim vaziyatlarni qayd etish» usulida kuzatishning mohiyati shundaki alohida
shaxs yoki guruh kutilmagan tasodifiy vaziyatga solinadi va ularning vaziyatga
munosabati, o`zini tutishi, ziddiyatli va qiyin holatlardan chiqish yo`llari kuzatiladi. M:
guruhni ataylab oldindan tuzilgan loyiha yordamida munozarali vaziyatga solish va unga
har bir guruh a
’zosini o`zini qanday tutishi va bayon etgan fikrlarini zikr etish bunga misol
bo`lishi mumkin.
30
S
o’rov
Intervyu
Anketa s
o’rovi
Ochiq anketa
Yopiq anketa
Respondentdan
fikrini erkin
bayon etishni
talab etadi
Mosini tanlaydi
Savollarga
javoblar
oldindan
beriladi
Muhim shaxsiy
sifat
Maxsus
tayyorgarlik
Roli
o’yinlar
metodi
yordamida
maxsus
So`rov metodlari. Bular suhbat, intervyu, anketa metodlaridir. Ushbu metodlar ijtimoiy
psixologiyada keng qo
’llaniladigan metodlar qatoriga kiradi.
So`rov metodlari ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda keng
qo`llaniladi, ayniqsa, anketa so`rovi va intervyu shular jumlasiga kiradi.
Bu metodlarni qo`llashda qator metodologik qiyinchiliklar vujudga keladi:
1) - doim shaxslararo munosabatlar, o`zaro ta
’sir shakllari mavjud.
2)- tadqiqotchini sub
’ektiv munosabatlarini ham inkor qilib bo`lmaydi.
Tadqiqot mobaynida shaxslararo idrok qilish va sub
’ektiv bir-birini tushunishiga
qaratilgan barcha qonuniyatlar ishlaydi. Shunga qaramay juda ko`p ijtimoiy psixologik
ma
’lumotlarni to`plashda so`rov metodlari eng qulay usullar sifatida ishlatib kelimoqda.
