O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Yurak faoliyatining boshqarilishi.
Yurak ishini nerv boshqarilishi. Yurak ishiga adashgan nervning ta’siri aka-uka Veberlar 1845 yilda o’rganilgan. ajratilgan adashgan nervning periferik qismi ta’sirlagnagda yurakning qisqarishi sekinlashadi- manfiy xronotrop effekt, qisqarish amplitudasi kamayadi-manfiy inotrop effekt, qo’zg’aluvchanlik pasayadi-manfiy batmotrop effekt. Shu vaqtning o’zida o’tkazuvchanlik xam pasayadi-manfiy dromotrop effekt. Ba’zi vaqtda atrioventrikulyar tugunida qo’zg’alishning o’tkazilishi to’xtab qoladi (blokada).
Yurak ishiga simpatik nervlarning ta’siri1867 yilda aka-uka TSionlar, keyin I.P.Pavlov tomonidan o’rganilgan, ular musbat-xronotrop effektini kuzatgan. Simpatik nervlarni ta’sirlanishi yurakda qo’zg’alish o’tkazilishini kuchaytiradi-musbat dromotrop effekt va uni qo’zg’aluvchanligini yaxshilaydi- musbat batmotrop effekt.
Yurak ishiga gipotalamusning ta’siri. Adashgan nerv yadrolari doim qo’zg’algan xolatda bo’ladi ya’ni markaziy tonus xolatida bo’ladi. SHuning uchun bu nervlardan markazga doim tormozlovchi impulьslar borib turadi. Agar itlarda adashgan nervlar kesilsa ularda yurak qisqarishlari tezlashadi, odamda adashgan nervning ta’sirini vaqtincha kamaytirish uchun atropin qo’llaniladi, bunda yurak qisqarishi keskin oshib ketadi. Adashgan nervlarning tonusi qonda adrenalin oshganda xam kuzatiladi. Adashgan nervlarning nafas olish davrriga qarab o’zgaradi, nafas chiqarishning oxirida ortadi bu davrda yurak ishi sekinlashadi, natijada nafas olish aritmiyasi paydo bo’ladi. Odsmlarda adashgan nerv yadrolarining tonusini ortishi xam kuzatiladi, masalan bradikardiya xolati, taxikardiya yurak ishini tezlashuvi adashgan nerv tonusi pasayishi natijasida xosil bo’ladi. Chaqaloqlarda adashgan nerv yadrolari tonusi bo’lmaydi.
Gipotalamus qo’zg’atilganda yurak qisqarishlari tezlashada va kuchayadi.
Miyacha va po’stloq ta’sirida xam yurak ishi o’zgaradi. Miyaning bu bo’limlarini ishtirokida yurak faoliyatini reflektor boshqarilishi bajariladi. Reflektor reaktsiyalar tormozlovchi ya’ni yurak ishini sekinlashtiradi ( vagal reflekslar) yoki kuchaytiruvchi ya’ni tezlashtiruvchi va kuchaytiruvchi (simpatik reflekslar) ta’sir etadi.
Yurak ishini gumoral boshqarilishi. Gavda a’zolarining qon va limfaga chiqaradigan bir qancha moddalari yurakka ta’sir etadi: yurak urishini kuchaytiradi va tezlatadi yoki, aksincha susaytiradi va siyraklatadi.
Buyrak usti bezlaridan qonga o’tib simpatik nerv ta’sirlangandagi kabi effekt beradigan adrenalin bu jihatdan ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Adrenalin yurakning qisqarishlari ritmini tezlashtiradi va amplitudasini oshiradi.
Yurakning normal hayot faoliyatida elektrolitlar muhim rolь o’ynaydi. Qondagi kaliy va kaltsiy tuzlari kontsentratsiyasining o’zgarishi yurak avtomatiyasiga, uning qo’zg’alish va qisqarish protsesslariga g’oyat katta ta’sir ko’rsatadi.
Kaliy ionlarining ko’p bo’lishi yurak faoliyatining hamma tomonlarini susaytiradi: yurak ritmini siyraklatadi (manfiy xronotroya ta’oir), yurakning qisqarishlar amplitudasini kamaygiradi (manfiyinotrop ta’sir), yurakda qo’zg’alishning o’tishini yomonlashtiradi (manfiy dromotrop ta’sir), yurak muskulining qo’zg’aluvchanligini pasaytiradi (manfiy batmotrop ta’sir). K⁺ ionlari ko’p bo’lganda yurak diastolada to’xtab qoladi. Qonda K⁺ ionlari kamayganda (gipokaliemiya) ham yurak faoliyati keskin darajada buziladi.
Kaltsiy ionlarining ko’p bo’lishi akeincha: musbat ronotrop, iontrop, dromotrop, batmotrop ta’sir ko’rsatadi. Kaltsiy ionlari ortiqcha bo’lganda yurak sistolada to’xtab qoladi. Qonda Ca⁺ ionlari kamayganda yurak qisqarishlari susayadi.