O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Buyrak fiziologiyasi. Buyrak asosiy ayiruv a’zosi hisobla- nadi, chunku u orqali organizmdan chiqarilayotgan moddalar- ning 75 % chiqariladi. Siydik bilan oqsillar parchalanishida hosil bo‘lgan: siydikchil, siydik kislotasi, kreatinin, shuningdek, ortiq- cha suv, tuzlar va yot moddalar ajratiladi. Sutkalik diurez o‘rta- cha 1500 ml. Suyuqlikning qolgan qismi o‘pkalar (500 ml) va te- ri (500 ml) orqali ajratiladi.
Siydikning hosil bo‘lish mexanizmi. Siydikni hosil bo‘lish ja- rayoni ikki bosqichda o‘tadi: 1) buyrak tanachasida qon plazma- sini koptokcha kapillyarlaridan nefronning kapsulasi bo‘shlig‘iga filtratsiyasi ro‘y beradi. Koptokcha filtratsiyasi uning kapillyarla- ridagi yuqori bosimga (60–70 simob ustuni) bog‘liq.
Bu bosimni hosil bo‘lishiga sabab olib keluvchi koptokcha ar- teriolasi o‘lchamini olib ketuvchi arteriola o‘lchamidan ikki barobar kattaligidir. Bir sutkada 150–180 l birlamchi siydik ajrati- lib, uning tarkibida qon plazmasini oqsillari va organizmga kerak oziqa moddalarda tashqari tarkibiy qismi bo‘ladi.
Birlamchi siydik buyrak naychalariga o‘tadi. Uni buyrak naychalardan o‘tishi jarayonida reabsorbsiya, ya’ni glukoza, aminokislotalar, vitaminlar, tuzlar va suvning ko‘p qismi qonga qayta so‘riladi. Buning natijasida 150 l birlamchi siydikdan 1,5 l oxirgi siydik hosil bo‘ladi. So‘rilish jarayoni naychalar epite- liy hujayralarining kimyoviy energiya yo‘qotishi hisobiga o‘ta- di va faol transport deb ataladi. Bunda buyrakda ko‘p miqdor- da kislorod ishlatiladi, bu modda almashinuvi darajasini yuqo- riligini ko‘rsatadi.
Birlamchi siydik buyrak naychalari tizimi va yig‘uvchi nay- dan o‘tib quyuqlashadi. Suvning ko‘p qismi va organizmga kerak bo‘lgan barcha moddalar qayta so‘riladi. Buyrak naychalari epiteliyi tanlab qayta so‘rish xususiyatiga ega. Organizm uchun kerak moddalarga organizmda talab bo‘lsa ular to‘liq so‘rilishi mumkin. Agar ular qonda ortiqcha bo‘lsa, ularning bir qismi siydik bilan chiqarib yuboriladi.
Naychalar epiteliyi faqat so‘rish faoliyatiga ega bo‘lmay sekretor faoliyatga ham ega. Naychalarning sekretor faoliyati or- qali qondan buyrak koptokchasida filtrlanmagan ba’zi bir moddalar chiqarib yuboriladi. Bunday moddalarga ba’zi bir bo‘yoq- lar, diodtrast, ko‘pchilik dori moddalar (penitsillin) kiradi.