O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet

YAdroviy materiallarini o‘g‘irlash bilan bog‘liq jinoyat 1980 yil 3 martda qabul qilingan YAdroviy materialni himoya qilish haqidagi Konvensiyaga binoan xalqaro jinoyat hisoblanadi. Unda ta’kidlanishicha, yadro texnikasi va yadroviy materiallar ishlab chiqarishning rivojlanishi oqibatida uni davlatlar, xalqlar va atrof-muhitga ziyon keltirish maqsadida o‘g‘irlash, noqonuniy yo‘l bilan qo‘lga kiritish imkoniyati paydo bo‘ldi. Konvensiyada bunday jinoyat ob’ektlari, tarkibiy qismlari, ularni sodir etuvchilarini javobgarlikka tortish tartiblari belgilangan. Davlatlar:

– har qanday shaxsning o‘limi yoki sog‘lig‘iga, shaxsiy mulkiga jiddiy zarar etishiga olib kelish mumkin bo‘lgan yadroviy materialni ishlab chiqarish, egalik qilish, foydalanish, birovga berish, ko‘rinishini o‘zgartirish, yo‘q qilish yoki parchalash;

– yadroviy materialni o‘g‘irlash yoki bosqinchilik yo‘li bilan qo‘lga kiritish;

– yadroviy materialni aldov yo‘li bilan qo‘lga kiritish yoki o‘zlashtirish, qo‘rqitish yoki boshqa shakldagi tahdid orqali uni berishga majbur qilish;

– yadroviy materiallarni yuqorida qayd etilgan maqsadda ishlatish bilan tahdid solish, davlat, uning yuridik yoki jismoniy shaxslarini qo‘rqitish orqali o‘g‘irlash kabi qonunbuzarliklarni ruxsatsiz, qasddan sodir etilgan va javobgarlikka tortiluvchi harakatlar deb e’lon qildilar.

YUqoridagi maqsadlarda amalga oshirilgan harakatlar va ularda ishtirok etish jinoyat hisoblanadi. Bunday hollar yuz berganda har qaysi davlat sodir etilgan huquqbuzarlikning ijtimoiy xavfliligi va u keltirib chiqargan oqibatlarning darajasiga qarab jazo belgilaydi.

Harbiy maqsadlarda ishlatiladigan yadroviy materiallar juda qattiq qo‘riqlanishini hisobga olib, Konvensiya qoidalari faqat tinch maqsadlarda foydalaniladigan yadroviy materiallarga taalluqlidir. Konvensiyaning 1-moddasida,sseziy, plutoniy, uran izotoplarining ayrim konsentratsiyalari kabi yadroviy materiallarning asosiy turlari sanab o‘tilgan. Konvensiya yadroviy materiallarni saqlash va tashish standartlarini belgilagan holda uning yuqori darajadagi himoyasini ta’minlaydi. SHunga qaramasdan, yadroviy materiallarni o‘g‘irlash hollari mavjud. Masalan, 1992 yil avgustda yirik jahon axborot agentliklari Moskvada bir guruh fuqarolarning qo‘lga olingani haqida xabar berdilar. Ular 3 kg hayot uchun o‘ta xavfli bo‘lgansseziy – 137 izotopini 1,5 million dollarga sotishga uringanlar. Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik (MAGATE) esa 1993 yilda 600 dan ortiq yadroviy materiallar oldi-sottisi amalga oshirilganini qayd qilgan.

Qayd etilgan misollar ham bunday harakatlarning naqadar xatarli ekanini ko‘rsatadi.

YAdroviy material o‘g‘irlangan, bosqinchilik yoki boshqa ko‘rinishdagi noqonuniy harakatlar natijasida qo‘lga kiritilganda yoki shunday harakatning real xavfi bo‘lganda Konvensiya ishtirokchisi bo‘gan davlatlar o‘z milliy qonunchiligidan kelib chiqib hamkorlik qiladilar va yordam so‘rab murojaat qilgan davlatga bunday materialni qaytarish va himoya qilishga ko‘maklashadilar. Bunday jinoyat ekstraditsion jinoyat hisoblanadi va davlatlar yadroviy materiallarni himoya qilish to‘g‘risidagi Konvensiyani jinoyatchilarni berish uchun huquqiy asos sifatida qarashlari mumkin.

Jinoyat davlatda yoki uning hududida qayd (registratsiya) qilingan kema yoki samolyotda sodir etilganda yoki gumon qilinayotgan jinoyatchi uning fuqarosi ekani aniqlanganda ham davlat yurisdiksiyasi qo‘llaniladi. Boshqa Konvensiyalarda bo‘lgani kabi bu erda ham gumon qilinayotgan jinoyatchi qaysi davlat hududida bo‘lsa, shu davlatning yurisdiksiyasi amal qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining 254-moddasida radioaktiv materiallardan qonunga xilof ravishda foydalanganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.