1.
Spot tipidagi valyuta operatsiyalari;
2.
Muddatli valyuta operatsiyalari:
Forvard tipidagi valyuta operatsiyalari;
valyuta opsionlari bilan bo
g‘
liq valyuta operatsiyalari;
valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valyuta
operatsiyalari.
3.
Svop tipidagi valyuta operatsiyalari.
Valyuta operatsiyalari subyektlari:
•
O‘
zbekiston Respublikasining rezidentlari;
•
O‘
zbekiston Respublikasining norezidentlari;
•
O‘
zbekiston Respublikasi Markaziy banki;
•
vakolatli banklar.
Jahon tajribasi shuni k
o‘
rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida
xalqaro valyuta munosabatlari bozor va davlat tomonidan tartibga solib
turiladi. Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning
kurslari nisbati shakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat
qonuni, talab va taklif qonunlariga b
o‘
ysunadi. Valyuta bozorlarida
raqobatchilik sharoitida bu qonunlarning harakati valyuta almashuvning
harakati nisbiy tenglik tovarlar, xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar
harakati bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan jahon x
o‘
jaligining xalqaro valyuta
ehtiyojlari oqimlarinin
g muvofiqligini ta’minlaydi. Bozorlardagi
baholar mexanizmi va valyuta kurslarining
o‘
zgarishi sabablari orqali
iqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining
imkoniyatlari t
o‘g‘risida ma’lumot oladilar.
Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalarning quyidagi
turlari amalga oshiriladi:
-
eksportchilarning valyuta tushumini majburiy ravishda sotishlari;
-
uskunalar, butlovchi buyumlar, xomashyo materiallari va
xizmatlar importi uchun chet el valyutasi sotib olish;
-
jalb qilinadigan chet el kreditlariga xizmat k
o‘
rsatish b
o‘
yicha
hisob-kitoblar;
188
-
chet ellik kreditorlar bilan hisob-kitoblar;
-
chet ellik investorlar bilan oladigan foyda, dividendlar va boshqa
daromadlarni repatriatsiyalash uchun chet el valyutasini sotib olish.
Birlashgan
barqarorlashtirish
jam
g‘
armasi
mabla
g‘
larini
shakllantirish va ulardan foydalanishga oid operatsiyalari:
-
xizmat safarlari xarajatlarini t
o‘
lash uchun chet el valyutasini sotib
olish va boshqa operatsiyalar.
Jam
g‘
arma mabla
g‘
laridan birjadan tashqari valyuta bozorida
valyuta ayirboshlash kursi ehtimoli oshishi uchun foydalanish mumkin.
Jam
g‘
arma valyuta bozoridagi ehtimoliy salbiy holatlar r
o‘
y berishidan
himoyalanishni ta’minlashi lozim.
Banklararo savdo sessiyalarida
birjadan tashqari valyuta bozoridagi kurslarni shakllantiradi.
Hozirgi paytda birjadan tashqari valyuta bozori banklararo valyuta
bozorini, vakil banklar bilan ularning mijozlari
o‘
rtasidagi
operatsiyalarni
‚
shuningdek, valyuta almashtirish punktlari orqali naqd
pul chet el valyutasini sotib olish va sotish operatsiyalarini
o‘
z ichiga
oladi.
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirish albatta moliya tizimi va valyuta
bozorini yanada erkinlashtirib borishni talab qiladi. Shu sababli, birja va
birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar hajmini kengaytirib
borish zaruriyati paydo b
o‘
ldi.
Hozirgi kunda valyuta bozorini yanada erkinlashtirish maqsadida
birjadan tashqari valyuta bozorini kengaytirish va keyinchalik talab va
taklif asosida ayirboshlash kursini shakllantirish t
o‘g‘
risida muhim
hukumat qarorlari qabul qilindi. Valyuta bozorida faoliyat yuritayotgan
barcha x
o‘
jalik subyektlari uchun teng sharoitlari yaratish, shuningdek
‚
mijozlarning chet el valyutasidan foydalanishlari t
o‘g‘
risida qarorlari
qabul qilishlari uchun tijorat banklariga vakolatlar berishdir.
O‘
zbekiston Respublikasi ichki valyuta bozori ikki qismdan
iborat:
1.
Respublika
valyuta
birjasi.
Valyuta
birjasida
–
norezidentlarni ishtirok etishiga ruxsat etilmaydi. Unga faqat
respublikadagi vakolatli tijorat banklari a’zo bo‘
lishi mumkin.
2. Birjadan tashqari valyuta bozori.
189
Hozirgi paytda birjadan tashqari valyuta bozori banklararo valyuta
bozorini, vakil banklar bilan ularning mijozlari
o‘
rtasidagi
operatsiyalarni
‚
shuningdek, valyuta almashtirish punktlari orqali naqd
pul chet el valyutasini sotib olish operatsiyalarini
o‘
z ichiga oladi.
Hozirgi
O‘
zbekistonda xorijiy valyuta bilan savdo qilishning
asosiy qismi birmuncha barqaror moliyaviy munosabatlar tarkib topgan
eng yirik banklar q
o‘
lida jamlangan. Ular tashqi iqtisodiy
munosabatlarga xizmat k
o‘
rsatish bilan bo
g‘
liq operatsiyalar va ichki
valyuta operatsiyalarining aksariyat qismini amalga oshirmoqda. Yirik
b
o‘
lmagan tijorat banklari xalqaro operatsiyalarni yoki xorijiy vakil
banklar bilan yirik banklarning
O‘
zbekistondagi vakillik hisobvaraqlari
orqali olib boradilar. Ularning ayrimlari esa valyuta operatsiyalarini
o‘
zlashtirishda dastlabki qadamlargina tashlamoqda.
Valyuta operatsiyalarini audit qilish tartibi
O‘
zbekiston
Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi hamda Moliya vazirligining
chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish va nazorat etishni
tashkil qilish tartibi t
o‘g‘
risidagi k
o‘rsatmalariga qat’iy rioya etilishiga
e’tibor beriladi.
Vakolatli banklarning valyuta operatsiyalari auditining maqsadi
amaldagi valyutadagi amaldagi valyuta qonunchiligiga muvofiqligini
aniqlash va bankdagi kamchiliklarni aniqlash va valyuta xatarlarini
kamaytirish uchun ushbu operatsiyalarni buxgalteriya hisobida aks
ettirish t
o‘g‘
riligini tasdiqlashdan iborat.
Belgilangan maqsadga muvofiq, auditning asosiy vazifalari
quyidagilarni tekshirishdan iborat:
valyuta hisobini qayta baholash va ochiq valyuta pozitsiyasini
saqlash b
o‘
yicha operatsiyalar;
ichki valyuta bozorida bankning konversiya operatsiyalari;
mijozlarning valyuta hisobini ochish va yuritish qoidalariga
rioya qilish;
mijozlar nomidan xorijiy valyutani sotib olish va sotish;
eksport-import operatsiyalari.
Aslida, valyuta operatsiyalarini tekshirishdan kelib chiqadigan
vazifalar miqdori ancha keng.
190
Valyuta operatsiyalarini boshqarish uchun asosiy axborot
manbalari quyidagilardir:
bankning valyuta operatsiyalarining qonuniyligini tekshirish -
bank operatsiyalarini xorijiy valyutada amalga oshirish uchun litsenziya;
valyuta operatsiyalarini amalga oshirish va ularni buxgalteriya
hisobi b
o‘
yicha bankning topshiri
g‘
ida (mehnat qarshiligi);
banklararo konversion operatsiyalarini tasdiqlovchi hujjatlar
(valyuta sotib olish va sotish shartnomalari va boshqalar);
banklararo valyuta hujjatlari (fond birjalari, sessiya bitimlari
reyestridan chiqarilgan va boshqalar); bank mijozlarining huquqiy
ishlari;
valyuta bozorida valyuta sotib olish va sotish b
o‘
yicha
rezidentlarning buyru
g‘
i;
xorijiy valyutadagi operatsiyalarning haqiqiyligini tranzit
valyuta hisobvaraqlarida (PTS) boshqarishga oid hujjatlarda mavjud
b
o‘
lgan hujjatlar (shartnoma nusxalari, chet el valyutasidagi kreditlarni
berish b
o‘
yicha kredit bitimlari, sotib olish buyru
g‘
i - chet el valyutasini
sotish va h.k.);
rezidentning eksport valyuta tushumini imtiyozli ravishda sotish
majburiyatini bajarishining asosliligini monitoring qilish b
o‘
yicha fayl;
hujjatlar
–
sayohat xarajatlari; import operatsiyalari b
o‘
yicha
faylda;
eksport operatsiyalari b
o‘
yicha hujjatlar;
import uchun akkreditiv, eksport akkreditivi;
ITC b
o‘
yicha operatsiyalarni hisobga olish kartalari, CCD
nusxalari, tugatilgan ishlar va boshqalar) xorijiy valyutadagi
operatsiyalarni tasdiqlovchi hujjatlar (SWIFT, teleks va boshqalar);
Shuningdek, valyuta operatsiyalarini boshqarishning axborot
manbalari analitik va sintetik buxgalteriya va moliyaviy hisobotlar
boshqa registrlari hisoblanadi:
buxgalteriya jurnalida;
kredit tashkilotining hisobvaraqlaridagi qoldiqlar t
o‘g‘
risidagi
ma
’
lumotlar;
191
kredit tashkilotining hisobvaraqlaridagi pul
o‘
tkazish varaqalari;
foyda va zarar t
o‘g‘
risidagi hisobot, bank balansi.
Bosh boshqarmalarni audit qilish jarayonida rezident va
norezidentlarga valyuta xizmati k
o‘
rsatish b
o‘
yicha bank tarkibidagi
ayirboshlash punktlarining ishi ham audit qilinadi. Tekshiruv bank
tarkibidagi ayirboshlash punktlari va qarashli b
o‘
lgan bank muassasasi
xodimlari uchun ham, bank tarkibidagi ayirboshlash punktlari xodimlari
uchun ham kutilmagan b
o‘
lishi kerak.
Hujjatlarni tekshirish, qoida tariqasida, tanlov asosida amalga
oshiriladi, ya
’
ni tanlov hujjatlari alohida kunlar uchun yoki individual
mijozlar, shu jumladan banklar uchun tekshiriladi.
2. Bitimlarni valyuta hisobini qayta baholash va ochiq valyuta
pozitsiyasini saqlab qolish.
Audit davomida quyidagi asosiy tekshiruvlar amalga oshirilishi
mumkin:
1. Valyuta operatsiyalarining analitik va sintetik hisobga olish
standartlariga rioya qilish;
2. Chet el valyutasini qayta baholash tartibi t
o‘g‘
risidagi nizom.
3) Joriy qayta baholash natijalarini hisobga olishda aks
ettirilganlarning t
o‘g‘
riligi;
4. Ochiq valyuta pozitsiyasining belgilangan chegaralariga
muvofiqligi.
Valyuta operatsiyalarini boshqarish valyuta operatsiyalarining
analitik va sintetik hisob-kitoblari standartlariga muvofiqligini tekshirish
bilan boshlanadi. Tekshirishni boshlashdan oldin tekshirilayotgan
bankda amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari r
o‘
yxati xorijiy
valyutada bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziyasiga
mos kelishiga ishonch hosil qilish kerak.
Quyidagi kabi valyuta operatsiyalarini
o‘
tkazish uchun mavjud
ichki valyutadagi k
o‘
rsatmalar bilan tanishib chiqishingiz kerak:
chet el valyutasini ochiq valyuta pozitsiyasi (valyuta
tavakkalchilik pozitsiyasi) hisobidan sotib olish va sotish, xorijiy
valyutani mijozning hisobidan va mijoz nomidan sotib olish va sotish,
valyuta operatsiyalari, xalqaro hisob-kitoblar b
o‘
yicha operatsiyalar
192
(mijozlarning eksport-import operatsiyalari), muddatli operatsiyalar
(oldi-sotdi, boshqalar). Ushbu y
o‘
riqnomada muayyan operatsiyalarni
bajarish tartib-taomillari, tegishli operatsiyalarni amalga oshiruvchi
birliklar t
o‘g‘
risidagi ma
’
lumotlar, bu operatsiyalarni hisobga olish
tartibi b
o‘
lishi kerak. Ushbu k
o‘
rsatmalar vakolatli banklar tomonidan
valyuta operatsiyalarini tartibga soluvchi
O‘
zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining qoidalariga t
o‘
liq mos kelishiga ishonch hosil
qiling.
Bankning valyuta operatsiyalarini hisobga olish bilan bo
g‘
liq
buxgalteriya siyosatini
o‘
rganayotganda quyidagilarga e
’
tibor qaratish
kerak:
1) konversion operatsiyalarni hisobga olishda
O‘
zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining qaysi pozitsiyaning q
o‘
llanilishi;
2) bankda ishlatiladigan valyuta operatsiyalarining analitik
hisobini yuritish tartibi.
Banklar buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa moliyaviy
hisobotlarda xorijiy valyutadagi operatsiyalarni r
o‘
yxatga olish tartibi
t
o‘g‘
risidagi nizomdan foydalanishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |