Jordano Brunoning falsafiy qarashlari Renessans dialektika-
sining asoschisi Nikolay Kuzanskiy va Renessans davri Yevropa
falsafasiga sezilarli ta’sir o'tkazgan italiyalik taniqli faylasuf Ber
nardino Telezio ta’limotlari asosida shakllandi. Shuningdek, Bruno
tabiiy-ilmiy qarashlarining shakllanishida Nikolay Kopernik as-
tronomik kashfiyotlarining ta’siri beqiyos bo‘ldi. U o'zining falsafiy
fikr-mulohazalarida, zamonasining naturfilosofik muammolarini
bartaraf etishga katta kuch sarfladi. Shuning uchun ham uning
falsafasida oxirlab qolgan Renessans davri mutafakkirlarining eng
ilg‘or g‘oyalari mujassam bo‘ldi. Brunoning fikriga ko‘ra, falsa-
faning asosiy vazifasi tabiat ustida turgan Xudoning yoki narigi
dunyoning sirlarini emas, balki tabiatning o‘zini o'rganishdan
iborat bo‘lmog‘i zarur. Shuning uchun ham Bruno falsafasidagi
eng asosiy g‘oya ilohiylik va tabiiylik, moddiylik va ideallik, tana
va ruhiyat, aqliylik va hissiylik, koinotdagi va yerdagi hayotning
aloqadorligi muammolarini aniqlab berishga qaratilgan.
Olam, xususan, tabiat va Xudo orasidagi o‘zaro aloqadorlik
muammolarini Bruno panteistik pozitsiyadan turib hal qilmoq-
chi bo‘ldi. Lekin uning panteistik pozitsiyasi o‘tmishdoshlarinikiga
qaraganda nisbatan tugallangan edi. Chunki u birinchidan Xu
doni olamdan ajratish kayfiyatini to ‘la bartaraf etishga, Xudo
bilan olam birligini tushuntirib berishga harakat qildi. Xudo
olamdan tashqarida yoki uning ustida emas, olamda mavjud
bo‘lgan barcha narsalar bilan birga bo‘ladi, degan g‘oyani ilgari
surdi. Ikkinchidan, Bruno tabiatning ham, Xudoning ham o‘ziga
xos, o‘ziga mos ibtidosi bor, lekin shunday bo‘lishiga qaramas-
dan Xudo bilan tabiat orasida o‘xshashlik, uyqashlik alomatlari
mavjud, deb tushuntiradi. Uning fikriga ko‘ra, hamisha hozir-
javob, cheksiz-chegarasiz imkoniyatlarga ega bo‘lgan Xudoning
bir butun, yaxlit bo‘lib tovlanib, turlicha jilolanib turishini
imkoniyati chegaralanmagan universumga tenglashtirish mumkin
boMadi. Xuddi shuning uchun ham Xudo imkoniyatlari chek-
lanmagan yaxlit ko'rinishda namoyon bo'ladi. Bunday fikr-mu-
lohazalar Bruno panteizmi naturfilosofik xarakterda ekanligidan
dalolat beradi. Uchinchidan, qadimgi zamon Yevropa falsafasi
namoyandalarining (Parmenid, Empedokl, Demokrit, Epikur,
Lukretsiy) mulohazalari, shuningdek, tabiatshunoslik sohasidagi
yangi kashfiyotlar ta’sirida Bruno Xudoni nafaqat tabiatga, balki
materiyaga tenglashtiradi. Bunday holat uning panteizmi tabiat-
90
shunoslik yutuqlari bilan uyg‘unlashib ketganligidan dalolat be-
radi.
Xudoning tabiat va materiyaga yaqinlashishi nuqtayi nazari-
dan fikr-mulohaza yuritgan Jordano Bruno falsafaning eng dol-
zarb muammolaridan biri — substansiya muammosini hal qilish
ga kirishadi. Uning e’tirof etishicha, substansiya moddiylikni ifo-
dalaydi, materiyaning dastlabki ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi.
Materiyani aristotelcha sxolastik talqin qilishdan farqli o‘laroq,
Bruno substansiyani materiyaning turli shakllaridan emas, balki
uning mazmunidan izlaydi. U materiyani narsa va hodisalardagi
ilohiy borliqdan, uning ibtidosini esa o‘zining yaxlitligini ta’minlab
turgan, barcha ishlab chiqarishga qodir bo‘lgan narsalarning
o‘zidan izlash zarur, deydi. Shuningdek, Brunoning e ’tirof
etishicha, ma’naviy substrakt, ya’ni «Dunyoviy jon» borlig‘i, u
olamdagi barcha mavjudotlarga taalluqli ekanligini qayd etadi.
«Dunyoviy jon», Brunoning fikriga ko‘ra, butun olamni va undagi
barcha narsalarni harakatga keltiruvchi prinsipdir. Xuddi shu
prinsip olamning yaxlitligini, uning bir butunligini, hodisalar
va voqealar orasidagi uyg‘unlikni va maqsadga muvofiqlikni
ta ’minlaydi. Shunday qilib, Brunoning tushuntirishicha, mater-
iya harakatlarining asoslari «Dunyoviy jon»ga borib taqaladi.
Materiya harakatining turlarini faqat Xudoning o‘zi almashti-
rishga qodir, xolos.
Jordano Brunoning substansiya to‘g‘risidagi fikr-mulohazala-
riga yuzakiroq qaralsa, u hali neoplotonizm ta’siridan chiqa
olgani yo‘q, degan xulosaga kelish mumkin. Lekin sinchiklab,
chuqurroq tahlil qilinsa, Bruno hech qachon «Dunyoviy jon»ni
moddiy tanadan ajratmaganligiga ishonch hosil qilamiz. «Dunyoviy
jon» bilan insonning moddiy jismi, ya’ni tanasi yaxlit bir
butunni tashkil etadi. Ularning asosida qandaydir bir yagona
substansiya yotadi. Unda jismoniylik va ma’naviylik, moddiylik va
ideallik, imkoniyat va voqelik mujassam bo‘ladi. «Biz, — deb
yozadi J. Bruno, — ikkita substansiyani aniqlaymiz — bittasi
ma’naviy, boshqasi jismoniy, oxir-oqibatda unisi ham, bunisi
ham yagona borliqqa va yagona ildizga borib taqaladi»1. Xuddi
o‘sha oxirgi yagona substansiya universumning eng chuqurdagi
ibtidosidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
