O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  М аркс  К.,  Энгельс  Ф.  Сочинения.  2-е  изд.  Том  42,  162—163-betlar.

345

---

K.Marks  asos  solgan  inson  to ‘g‘risidagi  yangi  dialektik 

konsepsiyani  XIX  asming  yetmishinchi  yillarida  F. Engels  o‘zining 

«Maymunning  odamga  aylanishida  mehnatning  roli»  (1876-y.) 

asarida  birinchi  marta  inson  —  antropogenez  jarayonining  mah- 

suli  ekanligini  har  tomonlama  asoslab  berdi.  Antropogenez  jara­

yonining  sodir  bo‘lishida  mehnatning  roli  yangi  dalillar  bilan 

isbotlab  berildi.  F.Engels  ta’kidlaganidek,  mehnat  —  bu  «kishilik 

jamiyatini  maymunlar  to‘dasidan  ajratib  turuvchi  ifodali  bel- 

gidir»1.

Inson  mehnat  faoliyatini  tahlil  qilish,  o'rganish,  F.  Engels 

fikriga  ko‘ra,  antropogenez  va  sotsiogenez  jarayonlari  o'rtasidagi 

dialektik  aloqadorlikning  mohiyatini  ochib  berdi.

F.Engelsning  ta’kidlashicha,  antropogenez  uzoq  davom  eta- 

digan  va  murakkab  jarayon  bo‘lib,  o'zining  dastlabki  bosqichida 

o ‘tmish  davriga  mos,  ya’ni  odam  bilan  hayvon  orasidagi  mavju- 

dotga  xos  shaklni  tashkil  etadi.  Ushbu  jarayonni  har  tomonlama 

tahlil  qilgan  F.Engels  inson  va  kishilik jamiyati  taraqqiyoti  hamisha 

bir  tekisda  sodir  bo'lmasligi,  balki  sakrab-sakrab,  notekis  rivoj- 

lanishi  haqidagi  muhim  qoidani  bayon  qildi.  Uning  tushunti- 

rishicha,  har  qanday  jamiyatning  ham  vujudga  kelishida  tikla- 

nish  va  oyoqqa  turish  davri  bo'ladi.  Shu  davrlar  o‘z  navbatida 

o‘sha  jamiyatga  xos  insonning  ham  shakllanish  davrlari  bo'ladi.

F.Engelsning  «Maymunning  odamga  aylanish  jarayonida 

mehnatning  roli»  asarida  olg‘a  surilgan  inson  to ‘g‘risidagi 

g‘oyalar,  uning  boshqa  asarlarida,  jumladan,  «Oila,  xususiy 

mulk  va  davlatning  kelish  chiqishi»  (1884)  nomli  asarida  yanada 

rivojlantirildi.  Bu  asarida  F.Engels  inson  faoliyatini  chuqurroq 

tahlil  qildi.  Chunonchi,  insonning  faoliyati  doirasiga  insonni 

inson  ishlab  chiqishini  ham  kiritdi.  F.Engelsning  fikriga  ko‘ra, 

ishlab  chiqarish  bevosita  hayotning  o ‘zini  takror  ishlab 

chiqarishdan  iboratdir.  0 ‘sha  jarayonning  o‘zi  ikki  ko‘rinishda: 

bir  tomondan,  yashash  uchun  zarur  vositalar,  ya’ni  oziq- 

ovqat  mahsulotlari,  kiyim-bosh,  uy-joy,  uning  uchun  kerak 

bo'lgan  jihozlar  ishlab  chiqarishda,  ikkinchi  tomondan  esa, 

insonning  o ‘zini  ishlab  chiqarish,  ya’ni  jinsni  davom  ettirishda 

namoyon  bo‘ladi2.