O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

X V I I !   b o b  
D IQ Q A T
D iq q at  to ‘g‘risida  um um iy  tushuncha
D iq q a t  inson   faoliyatining  b a rc h a   turlarini  muvaffa- 
qiyatli  a m a lg a   oshirish  va  u larn in g   sam aradorligini  t a ’- 
m in la s h n in g   m u h im   shartlaridan  biridir.  Kishi  faoliyati 
qa n c h alik   m u ra k k a b ,  serzahmat,  davomiylik jihatdan  uzoq 
m u d d atli,  m a s ’uliyat  hissini taq o z o   qilsa,  u  diqqatga  shun- 
chalik  y u k sa k   shartlar va  talablar q o ‘yadi.  Inson  ziyrakligi, 
farosatliligi,  tez  payqashi,  sinchkovligi,  dilkashligi  uning 
tu rm u sh   sha ro itid a ,  shaxslararo  m u no sa b a tid a   m uhim  omil 
sifatida xizmat qiladi.  Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida 
is h tiro k   e t a d i ,   in s o n n i n g   x a tt i- h a r a k a t la r i   h a m   u n in g  
ishtirokida  so d ir b o ‘ladi.
Psixologiya  fanida  diqqatga  h a r   xil  t a ’rif beriladi,  uni 
y o ritish d a   psixologlar  turli  nazariyaga  asoslanib  y o n d a -  
shadilar.  D iq q a t  deb  ongni  bir  n u qtaga  to 'p lab,  m uayyan 
bir ob yek tg a  faol  qaratilishga aytiladi  (P.I.Ivanov).  P.I.Iva- 
n o v n in g   f ik r ic h a ,  biz  fao liyatim iz  j a r a y o n id a   idrok  va 
t a s a w u r   qiladigan  h a r  bir  narsa,  h a r   bir  hodisa,  o ‘zimiz 
qilgan  ishim iz,  o ‘y  va  fikrlarimiz  diqq atn ing  obyekti  b o ‘la 
oladi.
N . F .D o b r i n i n ,  N .V .K u zm ina,  I.V.Straxov,  M .V .G a- 
m ezo,  F . N .G o n o b o l in  va boshqalarning nuqtayi  nazaricha, 
diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to ‘planishi 
ong  d o ira sin in g   torayishini  bildiradi,  g o ‘yoki  ong  doirasi 
b i r m u n c h a   tig ‘izlanadi.  Bunday  torayish  va  tig ‘izianish 
natijasida  o n g   doirasi  yanada  yorqinlashadi.  O ngning  eng 
toraygan,  tig'izlangan  yorqin  nuqtasi  diqqatning  markazi 
(fokusi)  d e b   n o m la n a d i.  Xuddi  sh u   m arka z   (fokus)ga 
tu sh g a n ,  id r o k   qilinayotgan  jism la r,  t a s a w u r   obrazlari, 
o ‘y  va  fik r la r   t o ‘la,  yorqin  va  a n iq   ifodalanadi.  J a h o n  
psixologlarining  fikricha,  diqqat  uzluksiz  ravishda,  m uay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yan  darajada  aktivlik  xususiyatini  saqlab  tu ra d i.  Bunday 
aktivlik,  o n g n in g   b iro n -b ir  obyektda  o ‘y n a lis h in in g   ku- 
chayishi  va  m a 'Iu m   vaqt  davom ida  d iq q a t  yo'naltirilgan 
narsaga ongning faol qaratilishini yo ‘lga  solib  turadi  hamda 
m azkur  h olatning  saqlanishini  t a ’m inlaydi.
Shuni  aloh ida  ta'kidlab  o ‘tish  kcrakki,  d iq q at  sezgi, 
idrok,  xotira,  tafakk u r,  xayol,  n u tq  kabi  a lo h id a   psixik 
jarayon  emas.  S h u n in g  u c h u n   u  barch a  psixik jarayonlarda 
qatnashadi,  ularn ing   mahsuldorligini  oshirishg a t a ’siretadi. 
Shu  boisdan  diqqat  qaratilgan  o byektlar  o n g   to 'plangan 
nuqtasida aniq, yaqqol  aks ettiriladi.  D e m a k ,  d iq q at — aqliy 
ja r a y o n la r n in g   sifati,  m ah suldorligi  va  s a m a r a d o r lig in i 
t a ’minlovchi  inso n nin g  ichki  aktivligidan  iboratdir.  Shu- 
ningdek,  u  inson  faoliyatining  zaruriy  shartidir.
Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning 
kishi  faoliyatidagi  roliga  berilgan  q i m m a tli  m u lohazalar 
u c h ra y d i.  J u m l a d a n ,   fransu z  o lim i  K y u v e   g c n ia llik n i 
chidamli diqqat deb t a ’riflashi,  N y u to n n in g   kashfiyot fikrni 
d o im o   shu  m asalaga  qaratilish  jara y on i  de yishi,  Ushin- 
skiyning diqqat  psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho 
berishi bunga yorqin  misol b o ‘la oladi.
Bilish  jarayonlari  kechishining  e n g   m u h i m   xususiyati 
uning  tanlovchanligi  va  yo‘nalganligi  bilan  xarakterlanadi. 
S h u   b o isd a n   i n s o n   a t r o f - m u h i t n i n g   k o kp l a b   q o ‘zg‘a- 
tuvchilari,  t a ’sirlari  orasidan alohida  n i m a n id i r  idrok etadi, 
faraz qiladi, allaqaysi  narsà t o ‘g‘risidagina m u lo h a z a  yuritadi, 
xolos.  O ngning  bu  xossasi  diqqat  xususiyati  bilan  bo g‘!iq 
ravishda  n a m o y o n   b o ‘ladi.  Diqqat  bilish ja ra y o n la ri  singari 
o'zining alohida  m azm uniga,  muayyan  m ah su liga ega emas, 
s h u n i n g   u c h u n   u  b a r c h a   j a r a y o n l a r n i n g   j o ‘s h q in lig i, 
ildamligini  ta'm inlaydi.  Dem ak,  d iqqat  in d iv idn ing   hissiy, 
aqliy  yoki  h a ra k a tla n tim v c h i  faolligi  d a ra ja s in in g   oshi- 
rilishini taqozo etadigan tarzda ongning y o ‘naltirilganligi va 
b iro r  narsaga  qaratilganligidir.  Berilgan  t a ’rifga  b inoan, 
ushbu  y o ‘naltirilganlik  subyektning  e h tiy o jla rig a ,  u ning 
f a o l i y a t i   m a q s a d l a r i   va  v a z i f a l a r i g a   m o s   k e l a d i g a n
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o b y e k t l a r n i n g   ta n la n g an lig id a ,  ixtiyorsiz  yoki  ixtiyoriy 
tan la sh d a  va ajratishda vujudga keladi.  Diqqatning muayyan 
o by ektlarga  to'p lanishi  (konsentratsiyalanishi)  ayni  paytda 
boshqa jis m la rd a n  chalg‘ishni yoki  ularning vaqtincha inkor 
etilishini  tala b   qiladi.  Ana  shu  om illarga  k o ‘ra  aks  ettirish 
r a v s h a n l a n i b   b o r a d i,  t a s a w u r l a r ,   m u lo h a z a l a r   faoliyaî 
yakunlangunga qadar, qo ‘yilgan maqsadga erishguncha ongda 
saqlanadi.  A n a   shu  y o ‘sinda d iqqat  faoliyatni  nazorat  qilib 
b o r a d i   v a   u n i   b o s h q a r a d i .  S h u n i n g   u c h u n   k o 'p g i n a  
psixologlar  (P .Y .G alp erin   va  u n in g   shogirdlari)  diqqatning 
yuksak  tu ri  bilish jarayonlari,  kishining  xulq-atvori  kechi- 
shini  b o sh q a ris h   imkoniyatiga ega  ekanligini  t a ’kidlaydilar. 
Biror  o b y e k tg a   y o ‘nalishiga  k o ‘ra  diqqatni  sensor  (per- 
septiv),  a q liy   (intellektual),  h a rakatlantiruvchi  (harakat) 
shakllarga  ajratish  mumkin.
D iq qatnin g  muayyan  obyektga  to'planishi  k o 'p jih a td an  
insonning his-tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishlariga bog‘liqdir.
I n s o n n in g  his-tuyglulari va em otsional  holatlari d iqqat­
ning oby ek ti  bilan uzviy b o g la n s a g in a  ijobiy ahamiyat  kasb 
etadi.  H is -tu y g ‘ular,  emotsional  holatlar  qanchalik  kuchli 
va  k o ‘tarin k i  tarz d a   nam oyon  boMsa,  diqqat  ham   obyektga 
s h u n c h a l i k   m u s t a h k a m   q a ra tila d i.  H islar,  e m o ts iy a la r  
d iq q a tn in g   h a m   ixtiyorsiz,  ham   ixtiyoriy  turlarini  z o ‘ray- 
tiradi.  i n s o n n i n g   amaliy va  aqliy  faoliyati jarayonida uning 
ongi  m u a y y a n   darajada  yangi  bilimlar,  m a ’Iumotlar  bilan 
boyib borishi natijasida diqqat h am  takomillashadi. Yangilikni 
payqash  hissi  o d a m n in g  aqliy faoliyatini  faollashtiradi,  shu 
bilan   b irg a ,  d iq q a tn in g   obyektga  u z o q ro q   t o ‘planishini 
t a ’m inlaydi.  Insonning barqarorlashgan  kayfiyati diqqatning 
kuchi  va  ildamligini  oshiradi,  tanlovchanligiga  ijobiy  t a ’sir 
etadi.  Stress,  affekt  singari  e m o tsio nal  holatlar  diqqatga 
salbiy  t a ’s ir  e tib ,  u n in g   tashqi  t a ’sirlariga  b erilu v ch a n , 
kuchsiz qilib qo'yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg'iydi, 
b o ‘lin a d i,  parish o nlik   n am o y o n   b o ‘ladi,  faoliyatdagi  bir 
tekislik buziladi.
P s i x o lo g i y a d a   d iq q a t n in g   ix tiy o riy   turi  k o ‘p i n c h a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

irodaviy  deb  no m lan ad i.  Bu,  albatta,  bejiz  e m a s ,  chunki 
diqqatning muayyan obyektga y o ‘naltirilishi  iroda kuchi bilan 
saqlab turiladi.  H a tto   ixtiyorsiz diqqat faoliyatda qatn ashsa, 
u h am   irodaning z o ‘ri bilan y o ‘naltirilgan ob yek tda to 'planib 
turadi.  Irodaning faoliyatni amalga oshirishda  ishtirok qilishi 
k o lp  j ih a td a n   k ish in in g   m aq sa d g a   in tilis h i,  is h c h a n lik  
qobiliyati,  psixologik  tayyorligiga  b o g l i q .   S h u   b o isd a n  
diqq atnin g  kuchi,  barqarorligi,  m u stah k am lig i,  ildamligi 
o d a m n in g   m uayyan  faoliyatni  bajarishga  moyilligi,  shayligi 
bilan o'lchanadi.  Diqqatning yuksak darajada mujassamligini 
t a ’minlab turishda od a m n in g  faoliyatni bajarishga  m uvofiq- 
lashgani  m uhim   rol o ‘ynaydi.  H ar q an d ay  faoliyatni amalga 
oshirishning  boshida  qiyinchiliklar  yuzaga  keladi  va  ular 
kishidan  irodaviy z o ‘r berishni  talab qiladi.  F a oliyatni  baja- 
rishdagi  n uq so n larn ing  n am o y o n   b o l i s h i   d iq q a tn i  t o ‘p- 
lashdagi  qiyinchiliklarning  natijasidir.
D iq qatn ing   obyektga  t o ‘planishi,  m u s ta h k a m la n is h i 
od am n in g qiziqishlariga bogMiq.  Hatto ixtiyorsiz diqqatning 
faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi 
katta ahamiyatga ega.  O d atda faoliyatga qiziqish  bevosita va 
bilvosita shaklda nam oy o n b o ‘ladi.  Bevosita qiziqish faoliyat 
ja ra y o n ig a ,  x a tt i- h a r a k a t la r n i n g   o ‘ziga,  ish  u slu b la rig a  
qaratilgan   q iz iq is h d a n   iboratdir.  Bilvosita  q iziq ish   esa 
f a o l iy a tn in g   m a q s a d i ,  u n i n g   n a tija s ig a   y o ‘n a lt ir i lg a n  
qiziqishdir.  Ixtiyoriy,  irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan 
aloqadordir.  Psixologik  m a ’lu m o tlarnin g   tahliliga  ko'ra, 
d iq q a t n in g   o b y e k tg a   t o ‘p lan ish i  va  m u s t a h k a m l a n i s h i  
k o ‘zlangan  m aqsadni,  faoliyat  m ahsulining zarurligi  h a m d a  
sifatining  a h a m iy a tin i  inson  t o m o n i d a n   a n g la s h   orqali 
t a ’m inlab  turiladi.  Faoliyat  m aqsadini  a n g la s h   o 'z   ish- 
harakatida  kishi  diqqatining  yuksak  d a rajada  to 'p la n ish in i 
t a ’minlovchi  m u h im   shartlardan  biridir.
Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy  ravishda vujudga kelishi 
o 'z in in g y o ‘nalishiga k o ‘ra tashqi va ichki  b o ‘lishi  m u m k in. 
Agar  diqqatning  m anbayi  onginiizdan  ta s h q a r id a   b o l s a ,  
tas h q i  d iq q a t  d e b   a ta ia d i.  M a sa la n ,  s h o f e r ,   tik u v c h i,
341
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m u h a r r ir   kabilarning  faoliyatida  sod ir  b o l a d i g a n   diqqat 
tash q i  d iqqatdir.  Tashqi  diqqat  faqat  idrok  qilish  jarayo- 
n id ag in a   n a m o y o n   b o i m a s d a n ,   balki  flkr  yuritilayotgan 
n a rs a larg a   h a m   qaratiladi.  J u m la d a n ,  ixtirochining  o ‘zi 
yara tg an   narsasini  t a s a w u r   qilishi,  rassomning  obrazlarni 
k a s h f   qilish  jara y o n i,  m u h a n d is n in g   t o ‘g ‘on  qurilishini 
k o ‘z o ldiga keltirish  bilan  bog‘!iq  holatlar bunga misol  b o ‘Ia 
oladi.  In so n n in g  o ‘zida sodir bo 'layo tg an  o Lz hissiyotlarini, 
fikrlarini,  orzu-istaklarini  va shu  kabilarni  kuzatishda  ichki 
d iq q a t  yuzaga  keladi.  D iqqatning  h a r  ikkala  k o ‘rinishi  ham  
faoliyatning  muvaffaqiyatli  yakunlanishiga  m unosib  hissa 
q o 's h is h   imkoniyatiga  egadir.
D iqqatning  flziologik  asoslari
D iq q a tn in g   flziologik  asoslarini  tushuntirib  berishda 
buy uk   rus  fiziologiari  I.P.Pavlov  va  A.A .Uxtomskiylarning 
ilmiy  kashflyotlari  m u h im   aham iyat  kasb  etadi.
Oliy  nerv  faoliyatining  alo h id a  reaksiyalari  boMmish 
o r iy e n tir   reflekslar  t o ‘g lrisidagi  I.P.Pavlov  ilgari  surgan 
ilm iy  t a x m in   (gipoteza)  psixologiya  fani  u c h u n   m u h im  
h issa  b o ‘lib  q o ‘shildi,  c h u n k i   ,,bu  n i m a ? “  reflcksisiz 
d iq q a tn in g   tabiatini  ochish  m utlaqo  m um kin  b o l m a s   cdi. 
I . P . P a v l o v n i n g   ,,bu  n i m a ? “  refieksi  h a q ida gi  g ‘oyasi 
ixtiyorsiz  d iq q a tn in g   g ‘ayritabiiy  (reflektiv)  xususiyatini 
oc h ib   berish  uch u n  xizmat  qildi.  I.P.Pavlovning  fikricha, 
biz  p a y d o   boMayotgan  siymoga  nigohim izni  q a ratam iz, 
eshitilgan tovushga quloq solamiz, dim og‘imizga urilgan hidni 
y u t a m i z   va  h o k a z o .  Lekin  u s h b u   m u lo h a z a la r   refleks 
mohiyatini ilmiy jihatdan ochib berish imkoniyatiga ega emas, 
vaholanki  u ning  negizini  asoslash  u c h u n   bir  talay  omillarni 
keltirish  zarur.  H.N.Sokolov,  A .R .Luriya,  P.Y .G alperin, 
E .I.B oyko va boshqalarning so‘nggi vaqtdagi  m a ’iumotlariga 
suyan ib  m u lo h a z a   yuritilganda,  I.P.Pavlovning  oriyentir 
reflekslari  j u d a   m urakkab jarayondir.
A slini  o lib  qaraganda,  oriy en tir  kompleksiga  tashqi 
x a tt i- h a r a k a t la r ,  ko 'z la rn in g   va  b o s h n in g   q o 'z g 'a tu v c h i
342
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t o m o n g a   b u rilish i,  m u a y y a n   a n a l i z a t o r l a r n i n g   s e zu v  
chanligi,  m od da  alm ashinuvi,  nafas  olish,  y u rak   urish  va 
q o n   aylanish  harakati,  teri-galvanik  reaksiyalari,  vegetativ 
nerv  tizimi  xususiyati  va  m iy a n in g   elektr  faolligi  o ‘zgarishi 
kabi  son-sanoqsiz  ja ra y o n la r  kiradi.
1.P .Pavlov  va  A .A .U x to m s k iy la r n in g   t a ’lim o tla rig a  
bino an   diqqatning  holatlari,  sifatlari,  xususiyatlari,  birin- 
c h id a n ,  q o ‘zg‘alish  va  to rm o z ia n ish  jara y o n la rin in g   o ‘zaro 
birgalikdagi  harakati  bilan,  ik kinchidan,  m iya strukturasida 
h uk m   suruvchi  q o ‘zgbaluvchanlik  bilan  u y g 'u n lik k a   egadir.
I .P .P a v lo v n i n g   t a x m in i g a   k o ‘ra,  v a q t n i n g   h a r   b ir 
lahzasida  miya  q o biglida  q o lzg'alish  u c h u n   a n c h a   qulay 
(senzitiv)  va  m aqbul  sharoitga  ega  ekanligi  b ilan  ajralib 
tu ru v c h i  u  yoki  bu  qism   h u k m   suradi.  A lo h id a   ajratib 
k o br s a t i l a d i g a n   m a z k u r   q i s m   n e rv   j a r a y o n l a r i n i n g  
induksiyasi qonuniyatiga b in o a n  vujudga keladi.  Bosh  m iya 
qo big‘ining  biro n -b ir  qism ida  to 'p la n g a n   (m ark az lash g a n ) 
n e rv   ja r a y o n la r i  i n d u k s iy a   q o n u n i g a   m u v o f i q   b o s h q a  
uchastkalarni  torm ozlanishiga  olib  keladi.  Q o ‘z g ‘aIishning 
eng optimal  markazida yangi shartli reflekslar vujudga keladi, 
differensiallash  esa  muvaffaqiyatli  amalga  o sh a d i.  Q o ‘z '  
g'alishning  optim al  o bc h o g £i  o ‘zgaruvchanlik  xususiyatiga 
ega.  Bu  holatni  c h u q u rro q   dalillash  u c h u n   I.P .P a v lo v n in g  
u s h b u   fikrini  keltirib  o ‘tish   joizdir:  „ A g a r  b o s h   s u y a k  
kosasi  orqali  k o ‘rish  m u m k in   b o ‘lganda  edi  va  agar  eng 
optim al q o bzg‘aladigan k a tta  y a rim s h a r la r o ‘rni  yoritilganda 
borm i,  bu  holda  biz  fikrlaydigan  ongli  o d a m d a   u n in g   katta 
yarimsharlari  b o ‘ylab  d o im o   o ‘zgarib  tu ra d ig an ,  shakli  va 
kattaligi  g'alati  ko ‘rinishga  ega  b o ‘lgan  h a m d a   y a rim sh a r- 
larning qolgan barcha bo^shligMda k o ‘proq yoki  o z ro q   da ra - 
jadagi  soya  bilan o ‘ralgan  o c h   rangli  d o g 'n in g  u  y o q d a n  bu 
y o q q a   qay  tarzda  k o ‘c h ib   yurishini  k o ‘rgan  boM ardik“ . 
(Д вадцатилетний  о п ы т  о б ъ е кт и вн о го   и з у ч е н и я   в ы с ш е й  
н е р в н о й   д е я т е л ь н о с т и   ( п о в е д е н и я ) )   ж и в о т н ы х .   — 
П олн.  собр.  соч.  М.  — Л ,  И зд -в о  А Н ,  1951,  III  т о м ,  1-ая 
кн и га ,  2 4 8 - бет.)  1. P. Pavlov  ta'kidlab  o ‘tg a n   o c h   rangli
343
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

„ d o g  
optim al  q o ‘zg‘alish  o ‘c h o g ‘i  markaziga  m os  keladi, 
u n in g   harakati  to 'g ‘risidagi  fikr esa diqqatning intensivligini 
t a ’m in lash n in g  fiziologik omili  hisoblanadi.  I.P.PavIovning 
q o ‘z g ‘alish  m arkazining  bosh  miya  p o ‘sti  b o ‘ylab  harakat 
qilishi  yuzasidan  ilgari  surgan  g ‘oya1ari,  gipotezalari  va 
b asho ratlari  keyinchalik  N .M .  Livanovning eksperimental 
ta d q iq o t  materiallari  bilan  t o ‘la isbotlandi.
D iq q a tn i n g   fiziologik  asosini  tu sh u n is h d a   A .A .U x- 
to m sk iyn ing  ilmiy ishlari  katta aham iyatgaega.  M uallif d iq ­
q a tn in g   fiziologik  m exanizm lari  t o ‘g ‘risida  tadqiqot  o ‘tka- 
zib,  d o m in a n ta   prinsipini  k ashf qildi.  A.A.Uxtomskiyning 
n uqtay i  nazaricha,  miya  p o ‘stida  qo'z g'alishning  ustun  va 
h u k m r o n l i k   q iluvc hi  m a r k a z i  h u k m   suradi.  O l i m n in g  
d o m in a n ta g a   b aho   berishiga  k o ‘ra,  u  yuksak  darajadagi 
q o ‘z g ‘aIish  markazi  ,,konstellatsiya“ si  (muayyan  holati)dir. 
D o m i n a n t a n in g   h u k m ro n lik   xususiyati  s h un dan  iboratki, 
u  q o ‘z g ‘alishning vujudga  kelayotgan  yangi  m arkazlarining 
faoliyatini  cheklash  bilan  q a n o a t  hosil  qilm asdan,  balki 
z a if  q o ‘zglatuvchilarni  o ‘ziga  tortadi  va  a n a  shu  yoM  bilan 
u la rn in g   hisobiga  kuchayadi,  m uayyan  darajada  ustunlikka 
erishadi.  A .A .U xtom skiyning  fikricha,  do m in a n ta   q o ‘zg‘a- 
lishning  barq aror  m arkazidir.  Shuning  uch un  d o m in a n ta  
t u s h u n c h a s i   d iq q atn in g   h arak atlantiru vch i  m exan izm ini 
ilmiy j ih a td a n   dalillash  u c h u n   xizmat  qiladi.
A .A .U xtom skiyning  t a ’rifiga  binoan,  d o m in a n ta  — bu 
bir  d a v rn in g   o 'zid a  bosh  miya  markazida  yuz  beradigan 
reaksiyalar  xususiyatini  bclgilab  berishga  q odir  h u k m ro n  
qo * z g ‘a lish  o ‘c h o g ‘idir.  U n i n g   fikricha,  d o m i n a n t a l a r  
vujudga  kelgan  paytda  bosh  q o ‘zg‘alish  o Lchoq!ari,  y a ’ni 
„ s u b d o n iin a n ta la r i“ ,  nisbatan  kuchsiz  q o 'z g ‘alish  o 'c h o q -  
lari  m u tla q o   yo'qolib  ketm aydi,  balki  u l a r o lzaro  q o ‘shi!ib, 
d o m i n a n t a   bilan  kurasha  boshlaydilar.  M azkur  q o ‘zg‘alish
o   c h o q la rin in g   o 'z a ro   kurashishi  natijasida  su bd om inanta 
d o m in a n ta g a  aylanishi yoki oldingi dom inanta subdominanta 
b i l a n   o ‘rin   a lm a s h is h i   m u m k i n   h u k m r o n   q o ‘z g ‘alish 
o ‘c h o g ‘i  h iso b la n g a n   d o m i n a n t a   d iq q a tin in g   m uayya n
344
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o b y e k tg a   y o ‘naltirilishi,  t o ‘p lan ish i,  m u s t a h k a m l a n i s h i  
barqarorlashning  flziologik  asosidir.
Shunday qilib,  diqqatnin g  flziologik asoslari  t o ‘g ‘risida 
m u lo h a z a   yuritilganda,  fan  o la m id a   ikkita  t a ’l im o tn i n g  
mohiyatiga  t o Lxtalinadi.  U s h b u   ta'lim otlarn ing   birinchisi 
(i.P.P avlov  qalamiga  m an su b )  diqqatning  flziologik  asosi 
q o kz g ‘alish  ja r a y o n in in g   b o s h   miya  y a rim s h a r la r   q o b i-  
g ‘ining  ayrim  uchastkalarida  t o ‘planishi  natijasida  o p tim a l 
q o ‘zg‘alish o ‘chog‘ining hosil boMishi va ayni v a q td a   m anfiy 
induksiya  qonuniga  b in o an   miya  qobig‘idagi  b o s h q a   nerv 
markazlarining maMum darajada tormozlanishidir.  Ikkinchisi 
esa A.A.Uxtomskiyning d o m in a n ta  nazariyasining talqinidan 
iboratdir.  C h unki  d o m in a n ta   m uayyan  nerv uchastkasidagi 
kuchli q o kzg‘aluvchanlik qobiüyatiga ega b o ‘Igan q o ‘zg ‘alish 
markazidir.  D om inanta  mavjudligida  u n d a n   b o s h q a   nerv 
markazlari torm ozlangan boMadi.  U  markaziy  nerv tizim iga 
kelgan  h a r  q a n d a y   q o kz g ‘alish,  impulslarni  q a b u l  qilib, 
ularga  tegishli javob  q a y ta rad i-d a,  shu  tariqa  b o s h q a   m a r -  
kazlarni  torm ozlash  evaziga  o ‘z  faoliyatini  y a n a   k u c h a y - 
tiradi.
Hozirgi zamon  psixofiziologiya fanida m iyaning spetsifik 
tizimiga  oid  turli  tuzilishdagi  diqqat  holatlarining  retikulär 
form a tsiy asi,  ta la m u s , g i p o t a l a m u s   va  g i p p o k a m p l a r g a  
aloqasi  haqida  m a ’lum otlar  mavjuddir.