O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Ir o d a v iy   j a r a y o n la r :   m o tiv ,  m o ti v a t s iy a ,   e h ti y o jl a r , 
intilishlar,  q a ro r  q a b u l  qilish  kabilarni.  3.  Hissiy jarayonlar: 
his-tuyg‘ular,  e m o ts iy a ,  kayfiyat,  e m o tsio nal  ton,  stress 
( z o ‘riqish),  affekt  (j^zava)  singarilarni  o ‘z  ichiga  oladi.
Psixik holatlarga psixik jarayonlarning m a ’lum  birsifat 
k o ‘rinishlari  kiradi.  M asalan,  hissiy ja ra y o n la r psixik  holat 
sifatida  kayfiyat,  psixik  xususiyatlarga  esa  qobiliyat  va 
bo sh qalar  kiradi.  U m u m iy   psixologiyadagi  bu  boMinish 
shartli  ravishda  a m a lg a   oshirilgan  b o ‘lib,  u n d a   jarayon 
t u s h u n c h a s i   u m u m i y   ta d q iq   q ilin a y o tg a n   h o d isa n in g
22
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jarayoniy xususiyatga ega ekanligi t a ’kidlanadi,  xolos.  Psixik 
holat  tush u n c h a si  psixik  holatlarga  n isb a ta n   nisbiy  sta- 
tikligini  anglatadi.  Psixik  xususiyat  tu sh u n c h a s i  esa tadqiq 
q i li n a y o t g a n   h o d i s a n i n g   m u s t a h k a m l i g i n i ,   q a y t a r u v -  
chanligini  aks  ettiradi  va  bu   narsa  shaxs  tuzilishida   o ‘z 
ifodasini  t o p a d i.  B o sh q a   s o h a la r   va  b i li m l a r   u m u m i y  
psixologiyadan asos sifatida foydalanadi,  sh u bois u  univ er­
sal  xususiyat  kasb  etadi.
Eksperim enfal  psixoiogiya — e k s p e r im e n ta l  m e to d la r 
yo rdam ida  psixik  hodisalarni  tadqiq  q ilish n in g   u m u m iy  
sohasi.  Psixoiogiya fan sifatida falsafadan ajralib chiqishida 
eksperim ental  ta d q iq o tla r  o ‘tkazish  asosiy  rol  o   ynagan. 
XIX  asrning  o ‘rtalarida  psixologik  h o d isalar y u zasidan   iik 
bor amaliy eksperimental  psixologik tadq iq otlar o ‘tkazilgan. 
Bu  fiziologik  laboratoriy alard a  e le m e n t a r   funksiyalarni 
o ‘rganish  ilk  b o r   sezgi  va  idrokni  o ‘rganish  bilan  bosh- 
langan.  Bu tadqiqotlar eksperimental psixologiyaning falsafa 
va fiziologiyadan ayrim h o lda  mustaqil,  a lo h id a  fan sifatida 
vujudga  kelishiga  m u h im   asos  va  obyektiv  sha rt-sha roit 
yaratib bergan.  Eksperimental psixoiogiya fan sifatida ajralib 
chiqishiga V.Vundt o ‘zining katta hissasini q o ‘shgan.  0 ‘zini 
o lzi  kuzatish   m e to d i  y o r d a m i   bilan   ilk  e k s p e r im e n ta l 
ta d q iq o tla r   in s o n n i n g   ichki  fu n k siy a la rin i  o ‘rganishga 
qaratilgan edi.  Keyinchalik eksperimentlar turli hayvonlarda 
0
‘tkazila boshlangan. Tadqiqotlarning k o ‘pchiligi T .L .M o r- 
gan,  E .L .T o rn d a y k la r  to m o n id a n   olib  b o rilg a n   edi.  Eks­
perim ental  ta d q iq o tla r  orqali  faqat  psixik  funksiyalargina 
e m a s,  balki  h issiy o tla rn in g   in div id u al  v a r ia n tla r i  h a m  
tekshirilgan.  D e m a k , eksperim ental psixologiyaning tadqi- 
qotlari psixoiogiya sohalarining nazariyasiga h a m  asos b o l ib
xizm at  qiladi.
M ehnat  psixologiyasi —  in so n n in g   m e h n a t g a   m u n o -  
sabati,  m e h n a t faoliyatining qonuniyatlari  va rivojlanishini 
tad q iq   qiladi.  M e h n a t   psixologiyasining  o b y e k ti  ishlab 
c hiqarish  va  m e h n a t d a   shaxsning  faoliyati,  uni  ishdan 
b o 's h   vaqti,  d a m   olishining  ishlab  c h iq a ris h g a   t a ’siri  va 
boshqalardir.  M e h n at unum dorligida ishchini boqish uchun 
ketgan  sarf-xarajatning  miqdori  k o ‘p  b o ‘lsa,  u n g a   qulay
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

s h a rt-s h a r o it  yaratilsa,  bu jarayon  sh un ch alik  ijobiy  t a ’sir 
uyg'otadi.  Shu asnoda yuqoridagi  fan sohalari mehnatkashga 
psixologik  q ulay m u h it  yaratishda y o rd am   bcradi.  M eh nat 
psixologiyasini  G .M yunsterbergning  „Psixologiya va ishlab 
c hiq a rish  u n u m d o rlig i“  (1913)  va  „Psixotexnika  asoslari“ 
(1914)  kitoblari  c h iq q a n   davrdan  boshlab  alohida  soha 
sifatida e  tiro f etib kelinadi.  M ehnat psixologiyasining asosiy 
vazifasi  ishlab  chiqarish  m unosabatlarini  ijobiylashtirish, 
m e h n a tk a s h la rg a  za ru r sh art-sh aro it  yaratib berish,  kasbiy 
kasalliklarning,  ishlab chiqarishda jis m o n iy  faiokatlarning, 
psixologik  z o 'riq ish larnin g  oldini  olishdir.