O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

Savol va  topshiriqlar
1.  Didaktika nima?
2.  Ta’limning mazmuni,  metod va vositalari qaysilar?
3.  Ta'lim qonuniyatlari va qoidalariga ta’rif bering.
4.  Ta’limini tashkil etish shakllari qaysilar?
5.  Pedagogik texnologiya nima?
6.  O'quvchi bilimini aniqlash va nazorat qilish metodlari qaysilar?
7.  Rivojlangan davlatlarda ta’lim tizimi qanday?
106

---

I l l   B O ‘L IM .  T A R B IY A   N A Z A R IY A SI
X  bob.  TARBIYA  JARAYONI
T A R B I Y A   J A R A Y O N I ,   U N I N G   M O H I Y A T I
Tarbiya  nazariyasi  pedagogika  fanining  bir  qismi  b o ‘lib, 
u  tarbiyaviy  jarayonning  mazmuni,  metodi  va  tashkil  etilishi 
masalalarini  o ‘rganadi.  Jamiyatimizning  yangilanishi,  taraqqiyoti 
o ‘sib  kelayotgan  barkamol  avlod  tarbiyasi  bilan  bo g ‘liq  jarayonni 
ham  qaytadan  k o ‘rib  chiqishni  taqozo  etmoqda.
Tarb iya  nazariyasi  0 ‘rta  Osiyo  faylasuflarining  tarbiya  h a ­
qidagi  fikrlariga  va  xalq  ped ag o g ik a sin in g   tarbiya  borasidagi 
boy  tajribalariga  tayanadi.  T a rb iy a   nazariyasi  o ‘z  qoidalarini 
asoslash  uchun  falsafa,  sotsiologiya,  etika,  estetika,  fiziologiya, 
psixo log iya 
fanlari 
m a ’lum otlaridan 
foydalanadi. 
T arbiya 
nazariyasi  p e d a g o g ik a n in g   b oshqa  b o ‘limlari:  pedago g ik a n in g  
um u m iy   asoslari,  t a ’lim  nazariyasi,  m ak ta b sh u n o slik   bilan  uzviy 
bogMangandir.
Hozirgi  zamon  pedagogikasida  tarbiya  tarbiyachining  tarbiya- 
lanuvchi  shaxsiga  oddiy  ta ’sir  ko ‘rsatishi  emas,  balki  tarbiyachilar 
va tarbiyalanuvchilarning  aniq  bir m aqsadga qaratilgan,  bir-biri  bilan 
hamkorlikda  qiladigan  munosabatlari  va  o ‘zaro  t a ’sir  ko ‘rsatishi 
ekanligi  alohida  ta ’kidlanadi.
Tarbiya aqlli, odobli, mehnatsevar, bilimli, so g‘lom, e ’tiqodli, dili 
pok, har tom onlam a m a ’naviy rivojlangan, vatanparvar, baynalminal, 
insonparvar barkamol  shaxsni  shakllantirishni  ko‘zda tutadi.  Tarbiya 
mahalliy,  ijtimoiy-iqtisodiy  shart-sharoitlar,  milliy  a n ’analar  va 
mintaqalararo  xususiyatlarni  hisobga  olgan  holda  olib  boriladi.

---

Tarbiya  jarayonida  kishining  turli  qobiliyatlari  rivojlanadi. 
xarakteri,  g'o yaviy,  axloqiy,  irodaviy,  estetik  xislatlari  shakllanadi, 
tabiatga,  jam iyatga  ilmiy  qarashlar  tizimi  tarkib  topadi,  jism oniy 
kuch-quvvatlari  mustahkamlanadi.
Bola kattalarning tajribalarini  sust holda emas, balki  faol  ravishda 
o ‘zlashtiradi:  bu  o ‘zlashtirishda  uning  ongli  harakati,  tirishqoqligi 
ahamiyatga  ega  bo'ladi.  Tarbiyalanuvchilar  muayyan  darajada  faol 
faoliyat  k o ‘rsatmasalar  tajriba  va  bilimni  o ‘zlashtira  olmaydilar. 
Bolaning  yoshi  ulg‘ayib  borgan  sari  bu  faollik  tobora  k o ‘proq  mus- 
taqillik xususiyatlariga ega bo'lib  boradi: tarbiyalanuvchilar o ‘zlarida 
dunyoqarashni tarkib toptirishga,  o 'z -  o ‘zini  takomillashtirish,  tabiat, 
jam iy at  va  turmushda  uchraydigan  hodisalarni  tushunishga  hamda 
idrok  etilgan  narsalarga  tanqidiy  munosabatda  b o ‘lishga  k o ‘nika 
boradilar.
H am m a  davrlarning  ilg‘or  kishilari  tarbiyaga  yuqori  baho 
berganlar.  Xalq  donishmandlari  va  mutafakkirlaridan  Abu  Nasr 
Farobiy,  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Mirzo  U lu g‘bek, 
Alisher  Navoiy,  Zavqiy,  Furqat,  A vaz  0 ‘tar,  Hamza  Hakimzoda 
Niyoziy,  Abdulla  Avloniylar  inson  kamolotini  ilm-fan  va  tarbiyada 
deb  bildilar.
Tarbiya  jarayonida  kattalar,  tarbiyachilar  va  tarbiyalanuvchilar 
jam oasi o ‘zaro munosabatda boMadi.  Bu munosabat o ‘zaro tushunish, 
ishonch,  hamkorlik  asosida  qurilishi  lozim.
Maktab  butun  tarbiya  ishini  hayot  bilan  hamohang  tarzda, 
o ‘quvchilarga  o'tm ish,  tarix,  san'at  haqidagi  m a ’lumotlarni  chu- 
qur  o ‘rgatishi,  xalq  pedagogikasi  asosida  ish  yuritishi,  buyuk  allo- 
malarning  farzand  tarbiyasi  borasidagi  pedagogik  qarashlari,  inson 
ruhini  chuqur  o ‘rganib,  sharqona  urf-odatlar,  a n ’analar  asosida 
mehnat  malakasini  singdirishi  lozim.
108

---