O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

E kologik  tarbiya  -   tarbiya  nazariyasining  yangi  shakli
Ekologik  m uam m olarning  ilmiy,  iqtisodiy,  texnik,  gigiyenik, 
yuridik, estetik, pedagogik kabi  y o ‘nalishlari  mavjud. Bu y o ‘nalishlar 
ichida  pedagogik  y o ‘nalish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunki 
ekologik  m uam m olar  inson  faoliyati  natijasida  kelib  chiqadi.
Pedagogik  y o ‘nalishda  ekologik  ta’lim  va  tarbiya  berish  k o ‘zda 
tutiladi.
Ekologik  ta ’lim  deganda  o ‘quvchilarga  berilishi  lozim  b o ‘lgan 
tabiat  bilan  inson  orasidagi  munosabatlarni  ifodalovchi  bilimlar 
tizimi  tushuniladi.
Ekologik 
tarbiya 
esa 
insonning 
atrof-muhitga 
nisbatan 
munosabatini  tarbiyalashdir.
‘Ekologik  ta ’lim-tarbiya  umumiy  ta ’lim-tarbiyaning  yangi  shakli 
va tarkibiy  qismi  b o ‘lib,  maktabda  barcha  fanlarni  o ‘qitishda amalga 
oshirilishi  k o ‘zda  tutiladi.  Ekologik  t a ’lim-tarbiyadan  bosh  maqsad 
ham  yosh  avlodga  atrof-muhit  va  uning  m uam m olariga  ongli 
munosabatni  shakllantirishdan  iboratdir.
208

---

Ekologik  tarbiyalash  jarayonida  yoshlarni  yashab  turgan  tabia- 
timiz  boyliklarini  tejab-tergashga,  uni  muhofaza  qilishga  o ‘rgata 
boriladi.  Atoqli  pedagog  V.  A.  Suxomlinskiy  «Bolalarga jonim   fido» 
asarida  «M en  bolalar  «Alifbe»ni  ochib,  birinchi  s o ‘zini  g ‘ijjalab 
o ‘qishlariga  qadar  a w a l   dunyodagi  eng  ajoyib  k ito b - ta b ia t  kitobini 
mutolaa etishlarini  istardim» deb ta ’kidlaganidek,  bu  boradagi  barcha 
ishlarni  bolaning  kichikligidanoq  boshlash  maqsadga  muvofiqdir.
Ekologik  tarbiyada  o ‘quvchilarni  o ‘z  maktabini;  yashaydigan 
m u h it i- s h a h a r  va qishloq  k o ‘chalarini  k o ‘kalamzorlashtirish,  mevali 
va  manzarali  daraxt  k o ‘chatlari  ekish,  xiyobonlarni,  suv  havzalarini 
ozoda  saqlash,  uy  hayvonlariga qarash  kabi  ishlarda kuchi  yetgancha 
qatnashishga jalb  etish  katta  ahamiyatga  ega.
Ekologik  savodxonlik  va  madaniyat,  a w a l o ,  oiladan  boshlanadi. 
Ekologik  duyonqarashni  shakllantirishning  negizi  oiladagi  tarbiyaga 
bevosita b o g ‘liqdir. Agar bu masala oilada to ‘g ‘ri y o ‘lga q o ‘yilmagan 
bo ‘lsa,  uni  maktablarda,  keyingi  t a ’lim  bosqichlarida  hamda  mehnat 
jarayonlarida  qaror  toptirish  qiyin  boMadi.
Ajdodlarimiz  bola  tarbiyasi  masalasiga  alohida  e ’tibor  bilan 
qaraganlar  va  bu  borada  ibratli  a n ’analarni  vujudga  keltirganlar. 
Bolalar  g o ‘daklik  chogMaridanoq  axloqiy  va  mehnat  tarbiyasini 
oilada  boshlaganlar.  Ularda  mehnatga  muhabbat,  atrof-muhitga 
hurmat,  obodonchilik  va  k o ‘kalamzorlashtirish  hissi  sabot  bilan 
singdirilgan.  Masalan,  atrofni  ifloslantirmaslik  uchun  axlatlarni 
alohida  chuqurchalarga  tashlash;  hojatxonalarni  ariq,  soy,  buloq 
suvlaridan  uzoqroq  joyd a  kovlash;  y o n g 'in   chiqmasligi  chorasini 
k o ‘rish;  turli  ehtiyojlar  uchun  yashnab  turgan  daraxtda  emas,  balki 
kurib qolganlaridan foydalanish; nihollarni sindirib, payxon qilmaslik; 
qushlarning  uyasini  buzmaslik  kabi  xatti-harakatlar  shakllantirilgan. 
Oila  davrasida  farzandlarga  «Suvga  tuflama,  uini  iflos  qilma,  chunki 
barcha  jonivorlar  uni  ichib  bahra  oladi»,  «Gullab  turgan  mevali
14
  -
209

---

daraxtning  shoxini  sindirma,  u  meva  beradi,  uni  o ‘zing  iste’mol 
qilasan»,  «Pishib  yetilmagan  uzumni  uzma,  agar  uzsang  katta  gunoh 
ish  boMadi.  Chunki  unda ahli  m o 'm in n in g  nasibasi  b o r » ,-  deb pandu- 
nasihatlar  qilganlar.
Islomdan  avval  zardushtiylik  dinida tabiatni,  xususan,  suvni  iflos 
yoki  isrof qilgan  kishi  400  darra  kaltaklangan.  Suvga  hurmat  islom 
dinimizda  ham  saqlanib  qolgan.  Mana  shu  hurmat  ta ’sirida  xalqda 
k o ‘plab  maqollar,  rivoyatlar,  ibratli  hikoyatlar,  ertaklar  vujudga 
kelgan.
Ekologik  ta’lim  va  tarbiyalash  tizimi  bolalar  b o g ‘chalarida, 
um umiy  ta'lim   maktablarida,  keyingi  t a ’lim  bosqichlarida  hamda 
mehnat  jam oalarida  davom  ettiriladi.  Bu  o ‘rinda  hayotiy  misollar 
orqali  hozirgi  paytda  oilalarda  ekologik  savodxonlikning  pastliligi 
uqtiriladi.  Masalan,  hozir  k o ‘plab  odamlar  mollarini  ekinzorlarda, 
bogMarda  xatto  mevali  va  manzarali  daraxtlarga  bogMab  boqish- 
moqda.  Axir  o ‘tmishda  xalqimiz  qaram og ‘idagi  hayvonlarni  duch 
kelgan  yerda  emas.  alohida  ajratib  q o ‘yilgan  yaylovlarda  o ‘tlatgan. 
M a ’lumki,  inson  aqli  uning  um umiy  rivojlanishning  dastlabki  3—4 
yilida  50  foizni,  4 - 8   yilida  30  foizini,  8 - 1 7   yilida  esa  20  foizni 
tashkil  qiladi.  Shuni  hisobga  olib,  ekologik  t a ’lim-tarbiyani;  asosan, 
b o g 'c h a   va  maktablarda  am alga  oshirish  zarur.
B o g ‘cha  bolalarida avval  ekologik  t a ’lim  tushunchalari  shakllan- 
tiriladi.  1-5  sinflarda  esa,  asosan,  tabiatshunoslik  darslarida  o ‘quv- 
chilarga  ekologik  ta ’lim-tarbiya  beriladi.
OMkamizming  tabiiy  o ‘simliklar  dunyosi,  ularning  foydasi, 
bu  boyliklarni  m uhofaza  qilish  kerakligi  haqidagi  masalalar  bilan 
yoshlarni  maktab  partasidan  boshlaboq  keng  tanishtirib  borish 
o 'zin ing   samarasini  beradi.  Bunda  ekologiyadan  ilmiy  tushunchalar 
maktablarda  o ‘qitiladigan  barcha  fanlarda,  ayniqsa,  tabiatshunoslik, 
fizika, ekologiya, matematika,geografiya, tarix kabi fanlarni o ‘qitishda

---

umumlashtiriladi.  Shu  bilan  birga  fakultativ  mashg'ulotlarda, 
darsdan  tashqari  to'g arak   y ig‘ilishlarida,  ekskursiya  davrida  hamda 
o 'zlarining  kundalik  faoliyatlari  davomida  ekologik  muammolarni 
o ‘rgana  boradilar.
Fanlarni  o ‘qitishda  o'quvchilarga  tabiatni  m uhofaza  qilish, 
uning  boyliklaridan  oqilona  foydalanishga  oid  beriladigan  bilim, 
k o'nikm a,  malakalarini  shakllantirish  o ‘qitishda  q o ‘yilgan  maqsad 
va  vazifalarga  m os  ravishda  hamda  tanlangan  ekologik  materiallar 
mazmuni  mavzu  mazm uniga  mos  holda  tanlab  olinishiga  e ’tibor 
qaratiladi.
Hozirgi  zamon  ekologiyasining  qonun  va  qoidalarini.  dastlabki 
ekologiya  m a ’lumotni  hamda  madaniyatni  shakllantirish  3  y o ‘l  bilan 
- d a r s  m ash g ‘ulotlarida, sinfdan tashqari o4kaziladigan tadbirlarda va 
ekskursiyalar  vaqtida  amalga  oshiriladi.  Bunda  tabiat  o ‘quvchilarga 
ekologiya  haqida,  uning  qonuniyatlari  va  tushunchalari  to ‘g ‘risida 
bilim  beriladi.
Ekologik tarbiya berishga tayyorlashning  mazmuni  quyidagilarni 
o ‘z  ichiga  oladi:
-   atrof-muhit  va  uning  shaxs  m a ’naviy  dunyosiga  ta ’siri;
-   tabiat  va  uning  ahamiyatini  aniqlash;
-   tabiatga  muhabbatni  rivojlantirishda  maktab  va  oilani  ham ­
korligi;
-   o ‘z tumanini,  shaharini, qishloq va maktab hovlisini, k o ‘kalam- 
zorlashtirishda,  xatto,  sinf  xonasidagi  o ‘simliklarni  ham 
parvarishlashga  qiziqishlarini  oshirish;
-   atrof-muhit  muhofazasi,  bunda  bolalarning  vazifalari;
-   tabiatni  m uhofaza  qilishda  ota-onalarning  namunalari;
-   oiladagi,  maktabdagi  tabiatni,  o ’simliklar  va  hayvonot  dunyo- 
sini  e ’zozlashga  o ‘rgatish,  jo nivor  va  qushlami  parvarish 
qilish;
211

---

-   tabiatga ongli  munosabat jarayonida o ‘quvchilarning  dunyoqa- 
rashini  kengaytirish;
-   yoshlarni  tarbiyalashda  milliy  a n ’ana  va  udumlarni  qayta 
tiklash,  ularga  e ’tiborni  kuchaytirish.
Bolalarda  ekologiya  xususidagi  tasavvurlarni  kengaytirishda 
tarix  fanining  imkoniyati  katta.  Bundan  besh  yuz  yil,  ming  yil  avval 
oMkamiz  tabiati  qanday  boMgan?  0 ‘simliklar  va  hayvonot  olami, 
uning  ekologiyasi-chi  kabi  savollarga  tarix  fanidan  javo b   topish 
mumkin.
Maktabda  o ‘quvchilarga  tabiatni  m uhofaza  qilishga  doir  tar- 
biyani  geografiya  darslarida  har  bir  m avzuga  bogMab  berib  borish 
mumkin.
Ekologiya  va  tabiatni  m uhofaza  qilish  darslarida joy  nomlaridan 
foydalanish,  ona tili  b o ‘yicha m ash g ‘ulotlarni  yanada qiziqarli  qiladi. 
Ona  tili  darslaridagi  k o ‘plab  mashqlar  o'quvchilarda  tabiatga  mehr 
u y g ‘otishda  qoM  keladi.  Mashqlardagi  suv  va  havo,  o ‘simlik  va 
hayvonot  olamiga  taalluqli  fikrlar  ifodalangan  matnlarni  tahlil  qilish 
orqali  ham  tabiatga  m ehr  uy g ‘otish  mumkin.
Adabiyot  fani  ham  ekologiya  bilan  chambarchas  bogMangan. 
Bunda  har  bir  asarni  o ‘qib  tahlil  qilish  vaqtida  va  o ‘quvchiga 
tushuntirayotganda  faqat  bezash  nuqtai  nazaridan  emas,  balki 
tabiatni  m uhofaza  qilish  nuqtayi  nazaridan  tahlil  qilinadi.  Mana 
shu  usul  bilan  adabiyot  darslarida  ham  o ‘quvchilar  ongiga  ekologik 
tarbiyani  singdirib  boriladi.  Shuningdek,  5 - 1 1-sinflarda  «Tabiatni 
asrash-V atanni  asrash»,  «Tabiatni  e ’zozlaylik»  kabi  mavzularda 
turli  bahs  va  sh e ’rxonlik  kechalari  uyushtirish  orqali  ham  ekologik 
tarbiyani  amalga  oshirish  mumkin.  Adabiyot  fanida  o ‘qitilayotgan 
xalq  o g ‘zaki  ijodi  misolida  esa  o ‘quvchilar ajdodlarimizning  xatolari 
nimadan  iboratligini  hamda  bu  sohada  ulam ing  qanday  ibratli  ishlari 
borligini o ‘rganadilar. 0 ‘quvchilarga aytiladigan ertaklarda hayvonlar

---

va  o ‘simliklarning  xususiyatlari,  ularning  tabiatdagi  uch  o ‘rni  ochib 
beriladi.  0 ‘qilgan  badiiy  asarlar  misolida,  o ‘tkazilgan  suhbatlarda 
tabiatga  yaxshi  munosabatda  b o ‘lish  yoki  aksincha  toshbagMrlik 
bilan  qarash  hollari  m uhokam a  qilinadi.
Matematika  fanida  beriladigan  ekologik  ta ’lim  va  tarbiya 
jarayonida  o ‘quvchilar  tabiatdagi  salbiy  va  ijobiy  o ‘zgarishlar  inson 
sog ‘lig‘iga qanday t a ’sir qilishi  haqida aniq tasavvurga ega boMadilar. 
Masalan,  m am lakatim izda  1200  ga  yaqin  sanoat  korxonasi  borligi, 
ular  havoga  bir  yarim  ming  tonnaga  yaqin  zaharli  moddalarni 
chiqarayotganligi,  bunday  holat  10  yil,  20  yildan  key in  shunday 
holda  davom  etaversa  qanday  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkinligi 
kabi  misollar vositasida ekologik  falokat  oqibatlari  tasvirlanadi,  yoki 
boshqa  bir  misol,  dunyo  b o ‘yicha  har  yili  taxminan  6 - 7   mln.  gektar 
yer  ishdan  chiqmoqda.  Uning  tiklanishi  uchun ju d a   k o ‘p  vaqt  kerak 
boMadi. 3 sm qatlamdagi tuproqning tiklanishi uchun 30 0 -5 0 0  yil vaqt 
zarur.  18  sm  qalinlikdagi  tuproq  tiklanishi  uchun  esa  taxminan  2700 
yil  talab  etiladi.  Bunday  aniq  raqamlar  bilan  ifodalangan  misollar 
asosida tuproqning  insoniyat  boyligi  ekanligi,  uni  asrab  avaylash  har 
bir  kishining  kelajak  oldidagi  burchi  hisoblanishi  uqtiriladi.
Mehnat  t a ’limi  darslari  esa  bolalar  olgan  bilimlarini  amaliyotda 
k o ‘rishlari  uchun  imkoniyat  yaratadi.
Ekologik  ta ’lim-tarbiyani  amalga  oshirishda  sinfdan  tashqari 
darslarni  ahamiyati  kattadir.  Xususan,  tabiat  q o ‘yniga  sayohatlar, 
ekologik  y o ‘nalishdagi  to ‘garaklar,  shu  mazmundagi  kechalar 
o ‘tkazish o ‘quvchilar xotirasida uzoq  saqlanadi.  Sayohatlar mazmuni 
asosan tevarak-atrofni kuzatishgaqaratiladi. Sayohatlarda o ‘quvchilar 
tabiatdan  inson  qanday  foydalanayotganligini  ko‘radilar,  kattalarning 
tabiatga  t o ‘g ‘ri  yoki  n oto‘g ‘ri 
munosabatda  boMayotganligini 
guvohi  boMadilar.  Tabiat  q o ‘ynida  boMish,  o ‘quvchilarda  estetik 
kechinmalarni  paydo qiladi.  0 4quvchilar qushlarni  sayrashini  eshitib,
213

---

o'sim liklarni  yashnashini  k o 'rib   quvonadilar.  Bu  holatdan  ular  ham 
estetik,  ham  ekologik  tarbiya  oladilar.
Ekologik  yo'nalishdagi  to'garaklarda  bolalarni  tabiatga  zarar 
yetkazmaslikka,  tabiat  go'zalliklaridan  zavqlanishga,  atrof-muhitni 
sevishga  o 'rg ata   boriladi.  T o 'garak   m ashg‘ulotlarida  o ‘tiladigan 
«Tabiatni  e'zozlaylik»,  «Tabiat  va  inson»,  «Ekologiya  va  inson». 
«Orol  madad s o ‘raydi»,  « Q u s h la r- b iz n in g  do'stim iz» kabi  mavzular 
tabiatga  qiziqishni  yanada  oshiradi.  T o ‘garak  m ashg'ulotlarida  yana 
hasharotlarni  tutib,  ularga  ozor  beradigan,  chumolilar  inini,  qushlar 
uyasini buzadigan, o'simliklarni bosib. yulib oladigan o ‘quvchilarning 
xatti-harakatlarini  m uhokam a  qilish  zarurligi  uqtiriladi.  0 ‘quvchilar 
to 'g ara k   ishlarida  faqat  mavzular  o ‘rganib  yoki  turli  kechalar 
o ’tkazibgina  qolmay,  bevosita  amaliy  ishlar  ham  qiladilar.  Y a ’ni, 
gullarni  o ’stiradilar,  qushlarni,  quyonlarni  boqib,  parvarish  qiladilar. 
Demak,  o'quvchilarni  tabiatni  m uhofaza  qilishda,  tabiat  hodisalarini 
kuzatishga  o'rgatishda  ekologik  t o ‘garaklarni  ta ’siri  katta.
M aktabda 
ekologiyaga 
oid 
ta ’lim-tarbiya 
birligi 
amalga 
oshirilsagina,  o ‘quvchilarda  ekologik  bilimlar  tizimi  shakllanishi 
mumkin.  Bunda,  albatta,  butun  maktab jam oasining -  sinf rahbarlari, 
fan  o'qituvchilarining  o ‘zaro  hamkorligi  talab  qilinadi.
M amlakatim iz  mustaqillikka  erishgandan  s o ‘ng,  xalq  pedago- 
gikasidan  bahramand  b o ‘lish  zaruriyati  tu g ‘ildi.  Atrof-muhitni 
m uhofaza  etish,  moddiy  boyliklardan  oqilona  foydalanishga  oid 
tarbiyani  milliy  qadriyatlar  va  a n ’analar,  sharqona  urf-odatlar  orqali 
berish  ehtiyoj i  paydo  b o ‘ldi.
0 ‘qituvchining  bolalarga  ekologik  t a ’lim  va  tarbiya  berishida 
xalqimizning  o ‘ziga  xos  milliy  tarbiyasidan  o ‘rinli  foydalanishi 
yaxshi  samara  beradi.  Milliy  tarbiyamizda  t o ‘rt  narsa  -   yer, 
suv,  tuproq,  havo  muqaddas  hisoblangan.  Xalqimiz  ju d a   qadim 
zamonlardan  suvni  qadrlab  «Suv  tabiat  in’omi,  hayot  manbayi»

---

d e b .- b e j i z   aytishmagan,  har  tomchi  suvni  gavhardek  qadrlab.  bog'- 
rog‘lar  yaratishgan.  Suvdan  x o ‘jasizlarcha  foydalanish  natijasida 
«Orol  m uam mosi»  yuzaga  keldi.  Sirdaryo  va  Am udaryoning 
belgilangan yerga toMa yetib bormasligi  natijasida bugun 0 ‘rta Osiyo 
uchun  ahamiyatli  boMgan  Orol  dengizining  butunlay  y o ‘qolish  havfi 
tugMldi.
MaMumki,  Yer  yuzining  to ‘rtdan  uch  qismi  suv  bilan  qoplangan. 
Am m o  2,5  foizga  yaqin  chuchuk  suv  bor,  xolos.  Demak,  ichimlik 
suvidan  ham  tejab-tergab  foydalanish  kerak.
Tuproq  ham  insoniyat  boyligidir.  Ajdodlarimiz  o'rm onlarning 
kesilishi  tuproq  yemirilishining  kuchayishiga,  Yer  osti  va  Yer  usti 
suvlarining  kamayishiga,  iqlimning  o'zgarishiga,  hayvonlarning 
y o ‘qolishiga  olib  kelishini  aniqlaganlar.  Shuning  uchun  ham  tabiatga 
yuksak  mehr va ehtirom  k o ‘rsatganlar.  Asrlar davomida yosh  avlodni 
suvga  tupurma,  nonni  bosma,  k o ‘zingga  surt,  daraxtni  sindirma, 
qushlarga  ozor  berma  deb,  tarbiyalab  keldilar.  O 'z   qarashlarini 
xalq  o g ‘zaki  ijodi  orqali  ifodaladilar.  Masalan,  maqollarda,  Yer  osti 
boyliklari,  suv.  hayvonot  olami,  qushlar,  o ‘simliklar va  boshqa tabiat 
boyliklarini  chuqur  mazmunli  satrlarda  ta ’rifladilar.  Hatto  farzand 
dunyoga  kelsa.  unga atab,  yaxshi  umidlar bilan  ko^chat o ‘tqazganlar. 
Donishmandlik  durdonasi  hisoblangan  hadislar  taMim-tarbiyani 
singdirishga  katta  yordam  beradi.  Tabiatni  muhofaza  qilish  haqida 
hadislarda  ham  diqqatga  sazovor  fikrlar  aytilgan.  «Ekmoq  niyatida 
qoMingizda  k o'chat  turgan  paytda,  bexosdan  qiyomatqoim  boMishi 
aniq  boMganida  ham  ulgursangiz,  uni  ekib  q o ‘yavering»,  «Kim 
suv  toshqinini  to ‘xtatsa  yoki  yongMnni  o ‘chirsa,  unga  shaxidlik 
ajri  beriladi»  kabi  hadislarda  ekologiya  va  tabiat  muhofazasiga  oid 
tushunchalar  beriladi.
Demak,  ota-bobolarimiz  azal-azaldan  tabiatga  yuksak  mehr  va 
ehtirom  ko'rsatishgan.  Yurtni  obod  etishgan,  k o ‘chalarni,  hovlilarni

---

sarishta saqlashgan.  Xalqimizning tabiatga munosabati  uru g‘  qadash, 
qovun  sayli,  uzum  sayli,  hosil  bayrami,  navro‘z  bayrami,  xirmon 
t o ‘yi  kabi  bayramlarida  ham  ifodalangan.  Bunday  tabiat  bayramlari 
ularning  hayot  tarziga  aylanib  ketgan.
Bu  m uqaddas  zaminni  -   bu  diyorni  obod  etish,  uning  atrof- 
muhitini toza saqlash mamlakat har bir fuqarosining insoniy burchidir. 
Orastalik,  pokizalik  va  tejamkorlik,  xushxulqlik  va  xushmuom alalik 
har bir  inson  uchun,  xususan,  pedagoglar va o ‘qituvchilar uchun  ham 
m a ’naviy  mezondir.  O lquvchilar  ekologik  tarbiya  ishlari jarayonida 
quyidagilarni  bilishlari  zarur:
-   Tabiat  haqida  tushuncha,  tabiiy  muhit,  tabiiy  omillar  va  ular 
orasidagi  b o g‘lanish;
-   Tabiat  boyliklaridan  tejab-tergab  foydalanish  va  ularni  m u ho ­
faza  qilish;
-   Atrof-muhitni  ifloslanishdan  saqlash;
-   Tabiatni kelajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish. 
Yuqoridagi  omillar asosida  ekologik tarbiyalash  o ‘quvchilarda 
tabiatni  muntazam  kuzatib  borishga  qiziqishni  u yg ‘otadi, 
tabiatni  himoya  qilish  uchun  kurashishga,  uning  g o ‘zalligini 
asrab-avaylashga  olib  keladi.  Tabiatga  muhabbatni  va  unga 
ehtiyotkorlik  hissini  tarbiyalash  shaxsda  axloqiy  belgilarni 
rivojlantirishga  yordam  beradi.
216

---