O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

S a v o l va to p sh iriq la r
1. D id ak tik a qanday m a 'n o n i anglatadi?
2. D id ak tik a n im a uchun o ’qitish nazariyasi deb ataladi?
3. D idaktikaning m aqsadi v a asosiy v azifalari nim a?
4. Z am onaviy 
didaktikaga ta ’r i f bering va uning y o ’nalishlarini aniqlang 
ham d a ularni ilm iy - nazariy jih atd an asoslab bering.
5. 
M uayyan m avzuni o ’rgan ish g a oid didaktik m a ’lum otlar va m ateriallar 
tayyorlang.

---

IV B O B . T A ’L IM M A Z M U N I V A T E X N O L O G IV A S I
Ш
T a ’lim texn ologiyasi
T ex n o lo g iy a — bu berilgan p aram etrlarga m os keladigan m ahsulot o lish g a 
y o ‘naltirilg an
dastlabki 
m ateriallarni 
o 'z g a rtirish jaray o n i 
va 
u slublarining 
y ig ‘indisi.
P edagogik tex n o lo g iy a - bu faqat kom pyuter va tex n o lo g ik vositalarni q o 'lla sh
em as. bu ta ’lim sam aradorligini oshiradigan faktorlarni taxlil qilish y o 'li bilan 
u m u m ta’lim ja ra y o n in i optim allash usullarini ishlab chiqish va prinsiplarini 
aniqlash.
T ex n o lo g iy a — bu sifat jih atd an yangi m asalalarni y ech ish uchun ta ’lim 
ev olutsiyasi bosq ich in i tayyorlagan obyektiv jaray o n .
“ T e x n o lo g iy a” tushunchasi texnik taraqqiyot natijasida paydo b o 'lad i va uning 
lu g ‘aviy m a ’nosi (kasb, fan, tushuncha, ta ’lim, sa n ’at) m ateriallarning ishlash usul 
va u slu b larid an iboratdir. Fan va texnika taraqqiyoti inson im koniyatlarining 
ken g ay ish ig a olib keldi.
Y angi tex n o lo g iy alar ta ’lim da katta im koniyatlarini ochdi. R o 'y berayotgan 
sifat o ’zg arish lar shuni k o ‘rsatadiki, odat b o 'lg a n tu shuntirishda ‘‘o ‘rg atish ” 
jaray o n lari o 'q itu v c h ila rn in g kasbiy im koniyatlari chegarasidan tashqari chiqib keta 
boshladi. V u ju d g a kelgan yangi texnik. axborot, bosm a, eshitish va k o 'rg a z m a
v o sitalari o 'z ig a xos tarzd a yangi m etodikalar bilan ta 'lim ja ra y o n ig a k o ‘pgina 
yan g ilik lar k iritib, u n in g ajratilm as qism i b o 'lib qolm oqda. B iroq, ped ag o g ik
tex n o lo g ik ja ra y o n n in g o 'z ig a xosligi. uning a n 'a n a v iy shakllaridan u stuvorligi va 
hozirgi zam on ta ’lim i m uam m olari real yechish usullari hali tola o 'rg an ilm a g an .
Bu haq d a ch et ellik va o 'z b e k avtorlari k o 'p yozm oqdalar. L ekin barchalari 
p ed ag o g ik tex n o lo g iy alar k elajakda ustuvor o 'rin g a eg a b o 'lish ig a ishonadilar.
1950-yillarda, o 'q u v ja ra y o n ig a texnik v ositalarni jo riy etish b o sh lan g an d a, 
“T a ’lim tex n o lo g iy asi” term ini vujudga keldi. s o 'n g ra u TTV q o 'lla n ish m eto d ik asi 
b o 'y ic h a keyingi y illard a “P edagogik tex n o lo g iy alar” ga avlandi.
1960-yillar o 'rta s id a bu tush u n ch a m azm uni xalqaro anjum anlar v a ch et el 
p edagogik bosm a nash rlarid a keng m uhokam a qilindi.
29

---

1967-yillar PFA qoshidagi ochilgan institutni “ M aktab jih o z la ri va texnik 
vositalari IT I” deb atashdi. Shunday b o ‘!sada institut olim lari ta ’lim texnologivasi 
m uam m olari b ilan sh u g 'u lla n ish a r edi.
1970-yillar boshida rivojlangan kap italistik davlatlar: A Q S H , A ngliya, 
Y aponiyada pedagogik tex n o lo g iy ag a oid ju rn allar n ashr q ilin d i, k ev in ch alik bu 
m uam m o bilan m axsus m u assasalar sh u g 'u lla n a boshladi. M asalan. A Q SH . B uyuk 
B ritan iy ad a bo‘lib o 'tg a n pedag o g ik texn o lo g iy a b o 'y ic h a m illiy k en g ash lar bunga 
m isoldir.
B udapeshtda 1977-yilda Y U N E SK O tom onidan tashkil qilingan xalqaro 
sem in ard a 
ta ’lim dagi 
texnologik 
ja ra y o n n in g
asosiy xususiyatlari k o 'rsa tib
o 'tild i:
1. T exnikani m ukam m al bilish va ishlatish.
2. A u d io v izu al m ateriallar fondi bilan tanishish.
3. U larning sam arali ishlatish m etodikasini eg allash va ijodiy vondoshish. 
H ozirgi zam on ch et el va vatan im iz tajribasini taxlil qilish aso sid a, bugun ta 'lim
ja ra y o n in i sh ak llan tiru v ch ilar doirasi k e n g a y tirilm o g 'i lozim .
“T a ’lim tex n o lo g iy asi” tu sh u n ch asig a ta ’lim m aqsadlarini taxlil qilish va 
rejalash tirish , o 'q u v -ta rb iy a ja ra y o n in i ilm iy tashkil qilish, ta ’lim sam aradorligini 
ta ’m in lay d ig an v o sita, m aterial v a m eto d lar tanlanadi.
H o zird a ta ’lim tex n o lo g iy asi y o rd am ch i v o sita b o 'lib qolm ay balki, o 'q u v
ja ra y o n in in g riv o jlan ish id a k ata rol o 'y n a b , uning tash k iliy
shakllari, m etodlari, 
m azm u n in i 
o 'z g a rtira d ig a n
yangi sistem a 
deb tu sh u n ilm o q d a. B u esa, o 'z
n av b atid a, o 'q itu v c h i va o 'q u v c h in in g p ed ag o g ik tafak k u rig a o 'z ta ’sirini 
k o 'rsa tm o q d a .
T e x n o lo g iy an i bunday ta v s if q ilish ta ’lim ja ra y o n id a g i b a rc h a tu zu v ch ilar 
o rasid ag i uzviy b o g 'la n ish n in g m u h im lig in i, p ed ag o g v a o 'q u v c h in in g o 'z a ro
h am k o rlig in i k o 'rs a ta d i. O 'q u v c h i p assiv ta ’lim obyek tid an faol shaxs ta ’lim va 
ta rb iy a su b y e k tig a ay lan ad i va a k tiv subyekt sifatid a o 'q itu v c h i bilan bu ja ra y o n d a
q atn ash ad i, 
m u staq il 
bilim o lish g a intiladi. 
F ik rim izch a, y a n g i pedag o g ik
te x n o lo g iy a n in g b o sh la n g 'ic h m ak tab d ag i roli v a vazifalarin i k o 'rs a tis h zarur.
30

---

M eto d ik a aso sig a qurilgan ta ’lim ga qaraganda “ta 'lim tex n o lo g iy asi” k o 'p
qirralidir.
B irinchidan, texnologiya aso sid a tub m ahsulotlarni aniq tavsifi turadi. 
T ex n o lo g iy ad a m aqsad m arkaziy kom ponent hisoblanib, bu holat unga erishish 
d arajasin i a n iq to p ish g a olib keladi.
Ikkinchidan, tub va oraliq m aqsadlari aniqlangani uchun texn o lo g iy a m aqsadga 
erish ish v a n azo rat obyektiv usullarini ishlab chiqishga y o 'l ochadi.
U chinchidan, texnologiya o ’qituvchining pedagogik eksperim ent qilishga 
m ajbur qiladigan holatlarini kam aytiradi.
T o ‘rtinchidan, tex n o lo g iy a o ‘qituvchi va uni faoliyat tu rlarig a y o 'n a ltirilg a n
d ars ishlanm alari o ‘rniga. o 'q u v c h ila rn in g o 'q u v o 'rg a n is h faoliyati m azm uni va 
tizilish in i an iqlaydigan o 'q u v ja ray o n in in g loyihasini beradi. M etodik dars 
ishlanm asi har bir o ‘qituvchi tom onidan turlicha o 'z la sh tirila d i, dars va o 'q u v c h ila r 
faoliyati 
ham
turlicha 
tashkil 
qilinadi. 
0 ‘quvchilarning 
o 'q u v
faoliyatini 
loy ih alash tirish
esa, 
p rogram m alashtirilgan 
ta ’lim 
tajribasi 
k o 'rsatg an id ek
o 'q u v c h ila rn in g o 'z la s h tirish darajasini k o 'tarad i. Inson - bu m urakkab tizim va 
u nga kuchi va y o 'n a lish i har xil yoki qaram a-qarshi b o 'lg a n k o 'p sonli tashqi 
k u ch lar ta ’sir etadi, shuning uchun u yoki bu ta 's irn in g st-m arasini oldindan aytib 
b erish qiyin. Ijtim oiy tex n o lo g iy a bu borada katta sam araga ega, chunki u qayta 
a lo q ag a k irish a oladi.
M asalan , o 'q itu v c h i doim iy nazoratni tashkil 
qilib, o 'q u v m aterialini 
o 'z la s h tirish d a qiyinchilikka duch kelgan o 'q u v c h ila rn i aniqlaydi va ular bilan 
q o 'sh im c h a ish olib boradi. B unday paytda o 'q itu v c h i yangi m aterialni tushuntirish 
v a m ustah k am lash texnologiyasini q o 'lla y d i. Y a’ni, bu narsa m aterialni yetarli 
d arajad a o 'z la s h tira olm aganlar uchun o 'tk a z ila d i. Endi texno lo g iy an in g y a n a bir 
turi haq id a to 'x ta lib o 'ta m iz . Bu tushuntirish m etodi va m ustahkam lashdir.
M asalan , dars boshida o 'q itu v c h i 4 -5 daqiqa savoljavob qilib. o 'tg a n darsdagi 
qaysi savollarni qaysi o 'q u v c h i qay d arajad a o 'zla sh tirg a n in i aniqlaydi. S o 'n g ra , 
0
‘qituvchi m avzuni boshqatdan tush u n tirib o 'tirm a y , s o 'ra s h d avom ida sin f 
diqqatini 
aynan 
shu savollarga qaratadi. S avolga to 'liq ja v o b qaytargan
31

---

o 'q u v c h ila r tin g lan ad i va sinfdagi barch a o 'q u v c h ila r o 'z la sh tirm a g a n la rin i bilib 
o ladilar. Bu usul o 'q itu v c h ila rg a m a s h g 'u lo tid a g i m uam m olarni aniqlab, tezda 
ularni y ech ish , y a ’ni o ‘q u vchi!arga yordam b erish g a im kon yaratadi.
B unday tex n o lo g iy a jaray o n i vaqtni tejab, o ‘tilg an m aterialni so 'ra s h m etodi 
orqali m u stah k am lash g a k o 'm a k la sh a d i. Ijtim oiy tex n o lo g iy a m uayyan b archa 
sh aro itlarg a tezd a m oslashishi bilan k o 'z g a yaqqol tashlanadi.
T a’lim da jo riy etilay o tg an tex n o lo g iy an in g asosiy o 'z ig a xosligi. u larning 
in so n p arv arlik k a y o 'n a ltirilg a n lig id a d ir. S haxsga y o 'n a ltirilg a n ta 'lim ta 'lim n in g
in so n p arv arlik k a y o 'n a ltirilg a n lig i 
bilan 
b o g 'liq
b o 'lib . 
b unda 
b olalarning 
ax b o ro tlar 
bilan ish lash d ag i kasbiy y o n d ash u v i, h a r b ir o 'q u v c h i olingan 
m a'lu m o tn i tiz im la sh tira olishi, fik rlash d a m antiqiy izchillikka rio y a qilishi bilan 
x arak terlan ad i.
S h ax sg a 
y o 'n a ltirilg a n
ta'lim
ja ra y o n in in g
asosiy kom ponenti ta'lim iy 
v aziy a t b o 'lib , ta'lim o lu v ch ilarn in g kasb iy funksiyalari to ‘rt asosiy tex n o lo g iy a 
a so sid a tax lil qiladi:
1) "‘M asala b ilan y o n d ash u v te x n o lo g iy asi” 
shaxsga y o 'n a ltirilg a n ta'lim
m azm u n in i b elg ilo v ch i elem en tlard an tu zilg an turli darajad ag i m asalalardan iborat;
2) “ O 'q u v d ialo g i tex n o lo g iy asi” 
d id ak tik k o m m u n ik ativ m uhitni y aratish 
b ilan b o g 'liq , su b 'ek tiv fikrlovchi m uloqotni ta'm in lo v ch i, reflek siy a va shaxsni 
m u staq il o 'z - o 'z i n i tash k il etishi;
3) “ Im itatsio n ta'lim iy o 'y in te x n o lo g iy a si” m u so b aq a shartlarini ta'm inlovchi 
b ellash u v ;
4) “ T a'lim n in g m o slash u v ch an lik te x n o lo g iy asi” intellektual tizim larn in g
o 'z ig a x o slig ig a aso san v u ju d g a keladi, m azm u n , ja ra y o n la rn i o 'z a ro b o g 'liq lig i va 
o 'z a ro ta 'sir b o sq ich larid an iborat. T a'lim fao liy atin in g k o 'p qirrali an iq lan ish i, har 
b ir b o sq ich d o ira sid a ish tark ib in in g sik l m o d eli m o slash u v algoritm i y ordam ida, 
o p erativ tax lil a so sid a v a ta'lim o lu v ch in in g kasb iy riv o jlan ish d arajasi korreksiyasi 
m iso lid a an iq lan ad i. T a'lim ja ra y o n in i c h iz iq siz tash k iliy va b o shqaruv tex n ik asid an
fo y d alan ish kam v a q t ichida m aq sad g a erish ish n i ta'm inlaydi.
32

---