O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

P ed a g o g ik fikr tarixi va m aktab am aliyotid a o'q itu vch i m ahorati
O ’z b ek isto n d a ta ’lim tizim ini o ’sib kelayotgan yosh avlod talablari aso sid a 
tash k il etish , uni ja m iy a t taraqqivoti istiqbollari va ja h o n andozalariga jav o b bera 
o ladigan d arajad a b o ’lishini ta ’m inlash bugungi kunning dolzarb m asalasidir.
B ugungi k u n d a o ’zbek xalqi siy o siy -ijtim o iy , iqtisodiy va m adaniv sohalarda 
k atta y u tu q la rg a erishm oqda. O ’z tarixiga yan g ich a tat'akkur asosida yondashish, 
u lu g ’ ajd o d lar qold irg an boy m adaniy, m a ’rifiy m erosni o 'rg a n ish im koniyati 
tu g ’ildi, m illiy g ’u ru r y an a qayta tiklandi, ilm -fan, ju m la d a n pedagogika fani y an g i 
ta raq q iy o t b o sq ich ig a k o ’tarilm oqda.
O ’tm ish d ag i pedagogik tafakkur daholarini shuhratini tiklash. ular g ’oyalarini 
h ay o tg a ta d b iq etish bugun ham m aga ayon b o ’lm oqda.
Q ad im d an o ta — bobolarim iz yosh avlodni hayoli, iym on - e ’tiqodli kom il 
inson qilib 
tarb iy alash g a 
alohida 
e ’tib o r berganlar. 
B uyuk allo m alarim iz
289

---

ta ’lim o tlarid a k a m ta rlik insoniy en g g o ’zal fazilat ekanligi, u inson m ad an iy ati, 
u n in g o d a m iy lig i, m a rd lig i kabi x isla tla r b ilan belg ilan ad i. Inson k am tarlig i eng 
av v alo u n in g m e x n a tid a nam oyon b o ’ladi, k am tar kishida havoi - nafs, g 'u ru r. 
m an m a n lik b o ’lm a y d i, u odob - axloqli, m ehr - shafqatli b o ’ladi, ish id a. s o ’zida 
q a t’iv tu rad i. O ’zb e k m adaniyati, ch u n o n ch i 
sh arq o n a m illiy ta rb iy a
har 
bir 
tarix iy d av r va b o sq ic h la rd a ijtim o iy - siyosiy ja ra y o n la rd a o ’z ta ’sirini o ’tkazib 
k elg an . O ’tm is h d a
o ta - b o b o larim iz, b uyuk 
allo m alarim iz, y u k sa k
m a ’rifat 
so h ib lari b ax t — sa o d a tn i ozodlik, erk in lik d a k o ’rganlar. O ’z z a m o n a sid a ilm , fan, 
m a d an iy at rav n aq i y o ’lid a katta in q ilo b y a ratg an A b u N a sr F o ro b iv , Im om A1 -
B u x o riy , M ax m u d K o sh q ariy , N ajm id d in K ubro, A bu R ayxon B eruniy, A bu A li ibn 
S in o , az— Z am ash x a ri, Y u su f X os H ojib, A x m ad Y assaviy va b o sh q alar o ’z 
ix tiro lari va g ’o y a la ri bilan butun ja h o n n i h ay ratg a soldilar.
Ilm , fan rav n aq i y o ’lidagi tad q iq o tlarn i riv o jlan tirish m aqsadida X I asrda 
M ax m u d X o ra z m sh o x rah b arlig id a X o razm d a tad q iq o t M arkazi tash k il etildi, 
u n d a sh arq n in g b u y u k olim lari o ’z fao liy atlarin i olib bordilar, k ey in ch a lik ushbu 
M a rk a z M ark aziy O siy o d a y ag o n a “ M a ’m un 
ak ad em iy asi” deb e ’lon qilindi. 
M ark aziy O siyo ilm , m a 'rifa tn i riv o jlan tirish m uam m olari b o ’y ic h a M uso A1 -
X o razm iy , A hm ad A1 - F arg ’oniy, A1 - M arv azi, A b u R ayhon B eruniy v a b o sh q a 
a llo m a la r m azk u r A k ad em iy a d a tad q iq o tla r o lib bordilar. In so n iy a t ja m iy a ti 
ta ra q q iy o tid a y e tu k inso n larn in g fao liy ati, sa ’y - h arak atlari n atijalari m uhim
o ’rin tutadi. In so n iy at h ayotida a lo h id a o ’rin tu tg an bunday sh ax slarn in g surat 
v a siy ratlari, b a jarg an ishlari to ’g ’risid a turli xil m a n b alard a y o zib q o ld irilg an
v a
k elajak
av lo d an a shunday x isla t - fazilatlarg a ega b o ’lish g a undalgan. 
S h arq n in g b u y u k allo m asi A bu N a sr F arobiy m u allim n in g ijtim oiy h ay o td a tutgan 
o 'm i v a u n in g o 'z ig a xos x u su siy atlari to 'g ’risid a ibratli g ’o y alarn i ilgari 
surgan.
“O ’q itu v ch i, - deydi F orobiv, aql - farosatga, chiroyli n utqqa e g a bo'lishi 
va 
o 'q u v c h ila rg a
aytm oqchi b o'lgan fik rlam i t o ’la va aniq ifodalay o lishni 
b ilm o g ’i zaru r. Shu bilan birga o 'z o r-n o m u sin i qadrlashi, ad o latli b o 'lish i lozim . 
A n a sh u n d ag in a u 
inso n iy lik n in g y u k sa k darajasig a ega bo'ladi va baxt
290

---

cho 'q q isig a erishadi ”, - d e b ta'kidlaydi. M utafak k ir o'qituvchi shaxsiga xos q ato r 
fazilatlarga x o liso n a, odilona, o q ilo n a sharh berish im koniyatiga erishgan buyuk 
zotdir. M azk u r m uam m o yuzasidan m ulohaza yuritgan atohli olim A bu A li ibn 
Sino "... O 'qituvchi m atonatli, s o f vijdonli, rosgo'y va bola tarbiyalash uslublarini, 
axloq 
qoidalarini 
yaxshi 
biiadigan 
odam b o 'lm o g ’i lozim . O 'qituvchi 
o'quvchining b u tu n ichki va tashqi dunvosini o'rganib, uning aql q atlam lariga kira 
o lm o g ’i lozim ” —deb ta 'k id la y d i.
H usayn V o iz K oshifiyuning 
fikricha: "M urabbiy bolaga nasihat va ta'lim
berishda lu tf v a odob q o id alarid a qat'iy turishi, u larga rioya qilishi darkor. 
Jam oatchilik jo y la rid a unga pand berish yaram aydi. Balki xilvat jo v d a bolaga 
gap irish darkor. A g ar m urabbiy nasihat berishning fursati kelganini bilsa unga 
m ulo y im lik bilan m urojaat qilishi lozim . C hunki bizning zam onam izda m uloyim va 
xushfe'l b o ’lish m aqsadga m u v o fiq d ir” . T arbiyachilik san'atida ustozni nihovatda 
u lu g ’lab shunday yozadi:
F arom ush qilm agilsan haqi ustod.
K i oningdin d u rur ilm ingga bunyod.
A g a ru sto d in g a m ehring y o 'q o 'ld i,
D egilkim ilm im m ani m avq o ’ldi.
K ish ik im qildi u sto d ig a xizm at,
Z am oni o ’tm adi tobti ul izzat.
K oshifiy y ax sh i ustozdan olgan pand—nasihatga quloq solm ay behuda y o ’llarda 
y u rg an farzan d o ’zin i —o ’zi rasvo qiladi, deya nasihat beradi.
N asrid d in T usiy o ’qituvchi nutqi 
haqida shunday deydi: 
"O ’qituvchi 
m u n o zaralam i olib borishi, rad etib bo'lm aydigan d arajad a isbot qilishni bilishi, 
o 'z fikrlarining to 'g ’rilig ig a ishonishi, nutqi esa m utlaqo toza, ju m lalari m antiqiy 
ifodalanadigan b o 'lish i lozim ... O 'qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda 
zaharxandali, qo'pol v a qattiq bo'lishi m um kin em as” .
A lish er N avoiy o 'z asarlarida odob, axloq, ziyraklak, irodavii kuch. poklik, 
sam im iylik x islatlari asosiy o'rinni egallaydi. O ’qituvchining har jih atd an ibrat 
va n am una bo'lishlari ta'lim va tarb iy a garovi ek an lig ig a ishora qilgan. A llo m a
291

---

bolalarga b ilim berishbilan - b ir q ato rd a u la r n u tq in in jfiiv o jla n is h ig a ham alohida 
aham iyat beradi va bunda u turli p ed ag o g ik usu llard an foydalanadi.
A hm ad D onish 
o ’qituvchini 
o 'q u v c h ig a kuchli ta 's ir etuvchi shaxs deb 
biladi. U ning ta'kidlashicha, o ’q itu v ch ilik kasbini tan lag an lam in g n o p oklik niy atid a 
b o ’lishi 
h o y atla 
zararlidir, chunki u lar 
o ’zlaridagi 
axlo q iy b u zuqlikni yosh 
av lo d g a tarqatadilar. D em ak, A hm ad D o n ish o ’q itu v ch in in g axloqiy q iy o fasig a 
katta e'tib o r beradi. U o ’qitu v ch id an
y o sh avlod m anfaatini 
birinchi o ’ringa 
q o ’y ish n i talab qiladi. O ’qituvchi o ’quvchi va talab alarg a k o ’p bilim berish, o ’z 
bilim ini o sh irish va ch u q u rlash tirish u ch u n o ’z u stid a k o ’p ishlashi lozim ligini 
ta'kidlaydi. B undan k o ’rinadiki, A h m ad D onish o ’qituvchi k asb ig a n isbatan jid d iy
talab q o ’y ad i. U g o ’zal axloq!ilik va ch u q u r bilim donlikni o ’q itu v ch in in g beqiyos 
fazilati deb biladi. Z ero, u o ’qituvchi tim so lid a odam lar, b in o b arin y o sh lar o ’rtasid a 
ilm -z iy o sochuvchi m a'rifatp arv arn i k o 'rish in i orzu qiladi.
M a h m u d x o 'ja B ehbudiy m a’rifat, ilm - fan, badiiy ijod sohasidagi butun 
fao liy atid a m illatim iz m adaniyati. m a'n av iy atin in g rav n aq i uchun k urashib, buyuk 
siym o sifatid a shuhrat q o zongan h o ld a ta'lim - tarb iy ag a d o ir qim m atli fikr -
m u lo h azalarn i bayon etdi. U sto z ta'lim — ta rb iy a h aq id a fikr bild irar ekan, 
m u stam lak ach ilik davrida bu ishda m u v affaq iy atg a erish ish n in g birdan - bir 
v o ’li 
o ’lkada 
o ’zaro 
ix tilo flarg a barh am berib, ah illik bilan ilm - fanni 
riv o jlan tirish k erak lig in i b ayon etadi. K attalar v a m u allim larg a m u ro jaat q ilib , 
ularni y o sh larn i bilim li qilishga, m eh n atg a ja lb etish g a da'vat etadi.
B u yuk m u tafak k ir A bu R ayhon B eru n iy ta'lim v a tarb iy an in g tab iatg a m osligi, 
ta'lim va tarb iy ad a m o 'ta d illik p rin tsip larin i aso slag an b uyuk p ed ag o g d ir. B eruniy 
insonni ta b ia tn in g bir qism i deb biladi. T abiatni va ja m iy a t ilm ini o 'rg a n is h d a ” 
O 'z im n i tek sh irib k o 'rm a g u n c h a ish o n m ay m an ” degan sh io rg a am al qiladi. U m o h ir 
p ed ag o g la r h aq id a sh u n d ay yozadi: “ M aq sad vaqtni c h o 'z is h em as, balki o 'q u v c h in i 
z e rik tirm aslik . C hunki doim o bir xil n arsag a qaray berish m alo llik v a sab rsizlik k a 
o lib k eladi. O 'q u v c h i fandan - f a n g a o 'tib tursa, turli b o g 'la rd a y u rg an g a o 'x sh a y d i. 
B irini k o 'rib u lg u rm ay , boshqasi boshlanadi v a o 'q u v c h i ‘‘H ar b ir yangi n arsag a 
o 'z ig a y a ra s h a lazzat b o r ” - d ey ilg an id ek , ularni k o 'ris h g a q iziq ad i v a k o 'z d a n
292

---

kechirishni istaydi. B irx il narsa charchatadi, xotiraga nialol k eltirad i” .
C het ellik pedagog olim laridan K .U shinskiy, A .D isterverg, L. T olstoylar 
insonga bilim , k o 'n ik m a va m alakalarni singdirishda p edagogik m ahoratning roli 
buyuk ekanligini ta'kidlaganlar.
“T arbiya san'ati shunday xusu siy atg a egaki, - degan edi K. U shinskiy, deyarli 
barchaga tanish va tushunarli, ba'zilarga esa ju d a oson ish b o 'lib tuyuladi -o d a m bu 
ish bilan nazariy va am aliy jih a td a n qanchalik kam tanish b o 'ls a , unga shunchalik 
tushunarli va oson b o 'lib k o 'rin a d i. D eyarli buning uchun tu g 'm a qobiliyat va 
m alaka, y a'n i k o 'n ik m a kerak deb aytadilar: lekin ju d a kam odam sabr -to q a t, 
tu g ’m a qo b iliy at v a m alakadan tashqari vana m axsus bilim lar kerakligi haqida 
ishonch hosil q ilad i” . L. T olstoy haqiqiy o 'q itu v c h i shaxsiga ta v s if berib 
q uyidagilarni y ozgan edi: "A g ar o 'q itu v c h i f'aqat o 'z ishiga havas q o 'y g a n b o 'lsa, u 
yax sh i o 'q itu v c h i b o 'la d i. A gar o 'q itu v c h ig a faqat otasi, onasi kabi havas q o 'y g an
b o 'ls a , u oldingi o 'q itu v c h id a n y axshiroq b o 'la d i. Bordi - v u . m ujassam lashtirsa, u 
h o ld a u m ukam m al o 'q itu v c h i b o 'la d i” . K asbiy tayyorgarlikning aham iyatini yaxshi 
tu sh u n g an A. D isterverg esa: " O 'z in g bilm agan narsalarni birovlarga o 'rg a ta
o lm ay san ”, -d e g a n edi.
P edagogik m ahoratni sh ak llan tirish d a o 'q is h san'atining roli haqida Emil Tagi 
shunday degan edi: “ O 'q ish san'ati o 'z g a n in g k o 'm ag i y o rd am id a fikr yuritish 
san'atidir. O 'q is h o 'z g a bilan birg alik d a fikrlash. o 'z g a n in g fikrini m ulohaza qilib 
k o 'rish , o 'z im iz n in g fikrlarim izni o 'lc h a s h va unga zid fikrlarni xayoldan o 'tk a z ish
dem ak d ir” - d e b yozgan edi. O ’qituvchidan ja m iy a t talab etadigan asosiy ijtim oiy 
vazifalar v a m a 's u liy a t shaxs kam oloti, uning 
m uvaffaqiyatli 
ijtim oiylashuvi 
bilan b o g 'liq . O ’qituvchilarga qarata t a 'l i m - t a r b i y a ishlarini ijtim oiy hayot, 
ja h o n m iq y o sid a sodir b o ’layotgan v oqealar bilan b o g 'liq holda olib borishni talab 
etadi. Sharq m utafakkirlari o'qituvchi o'zi o'q ib tursagina - o'qituvchi b o 'la oladi, 
ag ar o 'qishni to ’x tatib qo'yar ekan, u n d a o 'q itu v ch ilik ham o'ladi, deb haqqoniy 
aytgandir. O ’qituvchi o ’z shogirdlaridan doim o, hech b o ’lm aganda, bir necha 
bosh yuqori turishi kerak, aks holda bolalar o ld id a uning o b ro ’si b o ’lm aydi, chunki 
kutilm agan savollarga o ’qituvchi ja v o b berolm asdan qolishi m um kin.
293

---

H o z irg i sharoitda ja m iy a tn in g m aktab o ld ig a q o 'y a y o tg a n talab lari kun sayin 
o rtib b o rm o q d a va bu talab larn i am alda to 'g 'r hal q ilish v azifasi m ahoratli 
o 'q itu v c h ig a b o g 'liq d ir.