O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

y o ‘Ilash  d astu rin in g  k ir itilish i,  un in g  ta r ix iy   taraq qiyoti

Reja:

1.  K asbga  yo‘n a ltirish n in g   tarix iy   taraqqiyoti.

2.  M e h n a t  t a ’limi  jara y o n id a   kasb  ta n la s h g a   yo'llash.

Tayanch  iboralar:  k a s b -h u n a r ,  h u n a r m a n d ,  kasbga  yo'naltirish, 

kasb  tu rlari,  intellektual  qobiliyat,  m a s la h a t  byurosi,  bozor  iqti- 

sodiyoti  sharo itida  kasblar,  kasbiy  konsultatsiya.

1. 

Kasbga  yo'naltirishning  tarixiy  taraqqiyoti.  M e h n a t  va  k a s ­

biy  tayyorgarlik  tizim i  bevosita  y o s h la r n in g   m e h n a t  va  kasb  tar- 

biyasini  kasbiy  axborotlar,  kasb  ta n la s h ,  kasbga  yo'n altirish  ish ­

larini  a m alg a  o s h ira d ig a n   u lk a n   ish la rd a n   biri  bo'lib.  o'z  o 'tm is h  

taraqqiyotiga  egadir.  X a lq im iz n in g   m illa t,  elat  bo'lib  shaklla- 

n is h in i  m eh n a ts iz ,  kasblarsiz,  h u n a rs iz   ta s a v v u r  etib  bo'lm aydi. 

O d a m z o d   paydo  b o 'lis h id a n   b o sh la b   m e h n a t  bilan  s hug'ulla ng a n . 

D a stla b   faqat  k un  kech irish   u c h u n   q ilin g a n   m e h n a t  kevincha- 

lik,  k a tta ro q   m a q s a d n i,  m o d d iy   m a n f a a t  ko'rish   u c h u n   am alga 

o sh irilib   h atto ,  X  asrlarda  yirik  harb iy   q o 's h in la rn i,  m illio nla b 

xa lqlarni  b u y u m la r,  a n jo m la r   b ila n   t a ’m in la y   oladigan  ishlab 

c h iq a ris h   sohalari  darajasigacha  ta ra q q iy   etgan.

X I I —X V   a s rla rd a   M o v a r o u n n a h r   va  X u r o s o n d a   h u n a r   ilm i, 

k o 'la m i  rivojlanishi  en g   y u q o ri  p o g 'o n a g a   k o 'ta r ilg a n .  H a r   bir 

xalq  o ta - b o b o s id a n   m ero s  b o 'lib ,  a v lo d d a n -a v lo d g a   o 'tib   kela- 

y o tg an   o 'z in i n g   t a r i x iy - m a d a n iv   birligi  b ila n   ajralib,  o 'z ig a   xos 

x u s u s iy a tla rn i  saq lab  kelgan.  O 'z b e k l a r   h a m   s h u la r  j u m l a s i d a n -  

dir.  R e s p u b lik a m iz   h u d u d id a   o 't k a z i l g a n   a rx e o lo g ik   t a d q iq o t­

lar  sh u n i  k o 'rsa ta d ik i,  h u n a r m a n d c h i l i k   bu  yerla rd a   ikki  m in g  

y iliar  o ld in   rivojlangan.  Bu  d a v rd a   sin fiy  j a m iy a t   paydo  bo'lib, 

y irik   m e h n a t   ta q s im o ti  n e g iz ida   h u n a r m a n d c h i l i k   m u sta q il  soha 

b o 'lib   ajralib  c h iq q a n .

IX—XII  asrlarda  h u n a r m a n d c h i l i k   keng  rivojlanib,  x a lq im iz ­

n in g   xorijiy  davlatlar  bilan  iq tis o d iy -m a d a n iy   aloqalari  avj  olgan. 

A y rim   m a n b a la r d a   qayd  e tilish ich a,  32  xil  h u n a r   turi  m avjud 

b o 'lg an   aholi  yashaydigan  jo y n i  s h a h a r   deb  a tash gan.  1897-yili 

b irin c h i  aholi  ro'yxati  vaqtida  k atta  s h a h a rla rd a   a h o lin in g   ko 'p - 

c h ilik   qismi  h u n a r m a n d l a r   h iso b la n g a n .  M a sa la n ,  N a m a n g a n

---

a h o lis in in g   64  foizi,  Q o ‘q o n n i n g   52  foizi,  C h u s tn in g   54  foizi, 

M a rg ‘ilo n n in g   50  foizi,  m ustaq il  k a s b -h u n a r   egasi  h iso b la n g a n .

H u n a r m a n d c h il i k n in g   q a d im iy   dav rlarda  eng  ko'p  ta rq a lg a n  

turi  te m ir c h ilik ,  zargarlik,  m isgarlik  va  tu n u k a s o z lik   bo'lgan. 

H o z irg a c h a   keng  tarq a lg a n   q a d im iy   k asb la rd an   biri  yog 'och   b u - 

y u m la ri  yasash  h u n a rm a n d c h ilig id ir.  X X   asr  b o s h la rid a   tikuv 

m a s h i n a la r i n i n g   paydo  b o'lish i  b ilan  yangi  h u n a r m a n d c h i l i k   kas- 

bi  —  tik u v chilik  yuzaga  keladi.  O 'z b e k la r n in g   eng  keng  ta rq a lg a n  

uy  kasb la rid a n   biri  d o 'ppido 'zlik d ir.

B u la rd a n   tash q a ri,  h u n a r m a n d l a r   te rid a n   h a r   xil  b u y u m la r  

yasaganlar,  p o ya fz a lc hila r  o 'z   m a h s u lo tla rin i  s h a h a r   va  q ish lo q - 

larda  y u rib  aholiga  sotganlar.  Nonvoylik,  q a n d o la tc h ilik   va  qas- 

soblik  h a m   asosiy  kasb la rd an   bo'lib  u la rn in g   d o 'k o n la ri  h a r   q a- 

d a m d a   u c h ra g a n .  K atta  t o 'y - m a 'r a k a la r   o 'tk a z is h   od a ti  m axsus 

o s h p a zlik   kasbini  y u zaga  keltirgan.

Tarixiy  m a ’lu m o tla rg a   aso slanib   a y tis h im iz   m u m k i n k i ,  k a s b ­

ga  yo 'n a ltirish   ishlari  q a d im d a n   sh a k lla n ib   kelgan.  K asbga  y o '­

naltirish   ishlari  h a m   in soniyat ja m iy a t  tara q q iy o tin in g   ehtiyojlari- 

d a n   kelib  c h iq q a n   va  u  h a m   jam iy a t  kabi  o 'z  rivojlanish  tarixig a 

ega.  Tabiiyki,  kasbga  yo'naltirish   kasblar  paydo  b o 'lis h id a n   va  d e- 

m a k   u n g a   ehtiyoj  yu zag a  k elish id a n   ilgari  paydo  bo'lishi  m u m k i n  

e m a s   edi.

I n s o n n i n g   b ilim ,  k o 'n i k m a   va  q o b iliy a tla r in i  t a s h x is   qilish 

b ila n   b o g 'liq   kasbg a  y a ro q lilik   d a ra ja s in i  b a h o la s h   e le m e n t-  

l a r i n in g   p a ydo   b o 'lis h   ta r ix i  u z o q   asrlarga  b o r ib   ta q a la d i. 

E r a m i z g a c h a   b o 'l g a n   111  m in g   y illik d a y o q   q a d im g i  V a v ilon da  

m i r z a l a r   tay y o rlo v ch i  m a k t a b d a   b i tiru v c h ila r   s in o v d a n   o 't k a z i b  

b o r ilg a n .  O 's h a   d a v rla r  b ilim   d a ra ja s id a n   kelib  c h iq i lg a n d a  

kasbiy  tay y o rg a rlik   k o 'rg a n   m ir z a   M e s o p o t a m i y a   sivilizatsiya- 

sida  m a r k a z iy   o ' r i n d a   shaxs  tu rg a n :  u  m a y d o n l a r n i   o 'l c h a s h n i ,  

m u lk n i   b o 'l i s h n i ,   m u s iq a   a s b o b la r id a   ijro  u s lu b in i  va  a s h u la  

a y tis h n i  b ilgan.  Sinov  d a v rid a   u n i n g   g a z la m a l a r n i ,  m e t a l l a r n i , 

o 's i m l i k l a r n i n g   t u r l a r i n i   b ilishi,  s h u n in g d e k ,  b a r c h a   t o 'r t   a rif- 

m e tik   a m a l l a r n i   bajara  o lish   k o 'n i k m a l a r i   te k s h irib   k o 'rilg a n . 

Q a d i m i y   M is r d a   k a s b n i  eg allash g a   d a ’v o garlar  s u h b a t d a n   o 't -  

k a z ilib ,  u n i n g   ta r jim a y i  lioli,  b ilim   saviyasi,  ta s h q i  k o 'r in i s h i  

h a m d a   s u h b a tn i   olib  b o ris h   q ob iliy atlari  a n iq l a n g a n .  S o 'n g r a  

m e h n a t   q ilish ,  e s h itis h ,  s u k u t  saq la sh   qobil iyatlari  olov,  suv  va 

o 'l i m   b ila n   q o 'r q itis h   vo sitasid a  s in a b   k o 'rilg a n .

12

---

A y tilish ic h a ,  sin a b   k o ‘rish  va  ta n l o v d a n   o ‘t k a z i s h n i n g  b u n d a y  

jid d iy   tiz im i n i   o ‘t m i s h n i n g   b u y u k   allom a si  Pifagor  o 'z   b o s h id a n  

o 't k a z g a n .  0 ‘q is h d a n   s o 'n g   G re ts iy a g a   q a y tgach,  u  o'zi  bosib 

o 't g a n   sinovlar  tiz im i  aso sid a   o 'q u v c h ila r   ta n l a b   o lin u v c h i  m a k ­

tab  o c h g a n .  Pifagor  in te lle k tu a l  qobiliy atlarga  asosiy  e ’tib o rn i 

q a ra tg a n   va  badiiy  qilib  a y tg a n d a :  « H a r   q a n d a y   yog‘o c h d a n   h a m  

m e r k u r iy n i  y o 'n ib   b o ‘lm aydi»  —  deb   h iso blagan.  S h u n in g d e k ,  u 

y o s h la r n in g   o ‘z in i  tu tis h ig a   h a m   a lo h id a   e ’tib o rn i  q a r a tg a n   va 

un i  in so n   x a ra k te r id a   n a m o y o n   b o 'lu v ch i  asosiy  ko‘r s a tk ic h la r  

deb  s a n ag a n .  Pifag o r  o 'q itu v c h ila r   va  o t a - o n a l a r   tavsiyalariga 

e ’tib o r  b ila n   q a ra g a n ,  h a r   bir  yangi  o 'q u v c h in i  s in c h ik la b   k u -  

zatib  borgan.  S h u n d a n   s o 'n g   u n i  o 'z   f ik rin i  e rk in   ifo d a lash g a  

va  s u h b a td o s h la r   b ila n   b a h s la s h is h g a   o 'r g a tg a n .  E ra m iz g a c h a  

b o 'lg an   m in g   y illikd a   X ito y da  h u k u m a t   a m a ld o ri  kasbi  va  m a n -  

sabi  keng  ta rq a lg a n .  M os  rav ish d a   ush b u  kasbni  ta n la s h d a g i 

d astlab k i  e le m e n tla r   h a m   shu  y e rn in g   o 'z id a   yu z a g a   kelgan. 

B u n d a y   kasbni  eg allash g a  j a z m   e tgan  v o s h la r  ta n ta n a v o r lik   ru h i 

b ilan  s u g 'o rilg a n   m u h i t d a   davlat  i m t i h o n l a r i n i   to p s h ir is h g a n . 

I m t ih o n   sav ollarin i  k o 'p c h il i k   h o la tla r d a   im p e r a t o r   o'zi  belgila- 

ga n,  s h u n in g d e k ,  sin o v d a n   h a m   o 'z i  o 't k a z g a n   va  d a ’vo garlarni 

sa ra la s h   ko 'p   b osqichli  u s u ld a   a m a lg a   o sh irilg a n .

S p a r ta ,  A f i n a ,  R i m n i n g   q a d im iy   t a r i x id a   b o s h q a   m is o lla rn i 

k o 'ris h   m u m k i n .  S p a r ta d a   j a n g c h i l a r n i ,   R i m d a   g la d ia to r la r n i 

ta y y o r l a s h n i n g   m u k a m m a l   t iz im i  y a ra tilg a n   va  m uvaffaqiyatli 

a m a lg a   o s h ir ilg a n .  « O d a m la r ,  —  d e b   yozgan  edi  A f l o t u n ,   — 

bir-b irlarig a   u  d a ra ja d a   o 'x s h a s h   b o 'lib   t u g 'ilm a y d ila r ,  u l a r n i n g  

tabia ti  va  q ob iliy atlari  tu r l ic h a   b o 'la d i.  Shu  sababli  b a r c h a   v a ­

z ifa la rn i  a m a lg a   o s h ir i s h d a ,  o 'z   tab iiy   q o b iliy a tla rig a   m o s  ra- 

vishd ag i  y u m u s h l a r   t a n l a g a n d a   u n i   y a x s h ir o q ,  tez  va  k o 'p r o q  

d a ra ja d a   a m a lg a   o s h ir is h   m u m k i n   b o 'lad i»   .  A f l o t u n n i n g   «Dav- 

latc hilik»   a sarid a:  Q a n d a y   a m a l d o r n i   t a n l a s h   kerak?  —  d e g a n  

savoliga  S uqro t  q u y id a g ic h a  jav o b   b erad i:  «Eng  ish o n c h li,  j a s u r  

va  i m k o n iy a tla r i  k e n g ro q   b o 'lg a n   s h a x sla rg a   k o 'p r o q   e ’t ib o r n i 

q a ra tis h ,  b u n d a n   ta s h q a r i   n a fa q a t  oliy  ta b a q a d a g i  y u q o ri 

m a ’naviyatli  i n s o n l a r n i ,   b a lk i  sh u   d a ra ja d a g i  tarbiya  b e ris h g a  

loyiq  o d a m l a r n i   h a m   to p is h   lo zim .  U l a r   b i l i m l a r n i   tez  q ab ul 

q ila  olish lari  h a m d a   tez  fik rlay   o lis h la r i,  m u s t a h k a m   xo tira li, 

o 'z   fik rid a   q a t ’iy  t u ru v c h i  va  b a rc h a   m u n o s a b a t la r d a   m e h n a t -  

k a sh   i n s o n l a r n i   to p ish   lozim».

13

---

E r a m i z g a c h a   b o 'lg a n   900  va  600  y illar  o r a lig 'id a g i  h in d   ve- 

d a la r id a   zarg a rla r,  t e m ir c h il a r ,  a rq o n s o z la r ,  t o 'q u v c h ila r ,  b o ‘- 

y o q c h ila r,  d u ra d g o rla r,  k ulo llar,  uy  x i z m a t c h i l a r i n i n g   turli  toi- 

falari,  a k ro b a tla r ,  fo lbinlar,  n a y c h ilar,  ra q q o s la r   kasb  sifatid a 

s a n a b   o 'tilg a n .  S h u n in g d e k ,  a k ty o rla r,  s u d x o 'r la r   va  s a v d o g arlar 

h a m   m av ju d  b o 'lg a n .  B u n d a y   m a 'l u m o t l a r   k o 'p   b o 'lib,  u l a r n i n g  

b a rc h a s i  b u g u n g i  k u n d a   kasbiy  t a s h x is   qilish  yoki  kasb  t a n l a s h ,  

d e b   a ta lu v c h i  t u s h u n c h a l a r n i n g   q a d i m d a n   s h a k ll a n g a n l ig i n i  

bild ira d i.

19 0 8 - y il n in g   y a n v a rid a   B o s to n   s h a h r i d a   o 's m ir la r g a   o 'z   h a -  

yotiy  m e h n a t   y o 'lin i  t a n l a s h ig a   y o r d a m   b e ru v c h i  Y o s h la rn i 

kasbga  y o 'n a ltiris h   b y u ro si  o 'z   ish in i  b o s h la g a n .  Bu  b y u r o  

faoliyati  kasbga  y o 'n a lt i r i s h   i s h l a r i n i n g   asosi  sifatid a  q abul  q i ­

lin g a n .  K e y in c h a lik   shu  tu r d a g i   b y u r o   N y u -Y o rk d a   h a m   t a s h ­

kil  etildi.  U n i n g   vazifalari  q a to rig a   i n s o n l a r n i n g   tu rli  k a s b la r ­

ni  e g a lla s h id a   q o 'y ila d ig a n   ta la b la r,  m a k t a b   o 'q u v c h il a r i n in g  

qobi 1 iy atla rin i  c h u q u r r o q   o 'r g a n i s h   k a b ila r  kirgan.  B yuro  ishi 

o 'q itu v c h ila r  bilan  h a m k o rlik d a   test  va  a n k e ta la r d a n   fo ydalan il­

g a n   holda  olib  borilgan.

Shu  d av rd a  A n g liyada   m axsu s  vazirlik  ruxsati  bilan  17  yosh- 

d a n   kichik  bo 'lgan  o 'q u v c h ila rn in g   kasb  ta n la s h ig a   m a s la h a t  yoki 

k o 'p ro q  a m a liy  xarakterdag i m a ’lu m o tla r  b ilan yordam  ko'rsatuv chi 

m u assa sala r  o chish  yo'lga  q o 'yilgan.  Bu  yerd a  1911-yilda  m e h n a t 

birjalari  h a m d a   t a ’lim   m u assa sala ri  h a m k o rlik d a g i  ishini  m uvo- 

fiqlashtiruvchi  m axsus  a x b o ro tn o m a   c h o p   qilish  yo'lga  qo 'yilgan.

1922-yilda  G e r m a n i y a d a   « K asb ga  y o 'n a ltiris h   va  m a s l a h a t  

t o 'g 'ris id a » g i  Q o n u n   q abul  q i li n g a n   va  shu  a s o sid a   u s h b u   t i z i m -  

ni  a m a lg a   o s h ir is h   m e z o n l a r i n i   ifo da lo v ch i  «N iz o m »   ta s d i q la n -  

gan.

Rossiyada  kasbga  yo'naltirish   ishlari  X X   a s rn in g   dastlabki  yil- 

larid a  a m a lg a   osh irila  b o sh la n d i.  M osk v ad agi  O 'q itu v c h ila r  uyi- 

n i n g   P ed ago g ika  m uzeyid a  turli  tipdagi  m a k ta b   o'qituvchilari 

kasb  ta n la s h g a   oid  qator  iz la n is h la r  olib  borganlar.  B u n d a   asosiy 

e ’tibor  qaysi  kasblarga  talab  k o 'p ro q   bo'lg anlig iga,  u larn i  ta n -  

lashda  o 'q u v c h ila rn in g   q a n d a y   sabablarga  a s o sla n ish in i  tadq iq 

qilishga  qaratildi.

1927-yilda  L e n in g ra d d a   tash k il  e tilg a n   kasbiy  m a s la h a t  b y u- 

rosida  a m a liy   tad q iq o tla r  bilan  birgalikda  ilm iy -ta d q iq o tla r  h a m  

olib  borilgan.

14

---

Kasbga  y o iia ltiris h   is h la rin in g   ilm iy -p e d ag o g ik   asoslarini 

ishlab  c h iqishga   P.P.  Blonskiy,  A.S.  M a k a re n k o   kabi  atoqli  rus 

o lim lari  m u h i m   hissa  qo 'shganlar.  U la r  o 'q u v e h ila rn i  kasbga 

y o'naltirish  is h la rin in g   psixologik-pedagogik  a soslarini  yaratish, 

lining  keyingi  taraqqiyoti  u c h u n   sharoit  yaratib  berdilar.  Kasbga 

y o'naltirish  ishlari  p o litex n ik   t a ’lim ,  m e h n a t  t a ’lim i  va  tarbiyasi 

bilan  uzviy  a lo q a d o rlik d a   olib  borildi.

1930-yillarning 

b o s h la rid a  

Kasbiy 

m a s la h a t 

va 

kasbga 

y o'naltirish  m ark a ziy   laboratoriyasi  faol  tash k iliy   ish la rn i  olib 

bordi,  1932-yilga  kelib  bu  turd ag i  b yu ro la r  soni  54  taga  yetka- 

zildi.  Biroq  bu  d avrdagi  kasbga  yo 'n altirish  ishlari  taraqqiyotiga 

o'qu v c h ila r  m e h n a t   t a ’lim ig a  bo 'lg an   e ’tib o rn i  susayib  borishi 

salbiy  t a ’sir  ko'rsatdi.  M e h n a t  t a ’lim in i n g   bekor  q ilinish i  kasbga 

y o'naltirish  is h la rin in g   to 'x ta b   qolishiga  olib  keldi.

19 5 0 -v illa rn in g  b o s h la r id a  kasbga  yo'naltirishg a  bo'lg an  e ’tibor 

yana  kuchaya  b o sh la d i  va  m a ’lum   darajadagi  tashkiliy-uslubiy 

yondashuv  y uzaga  keldi.

S h u n d a n   keyingi  davrlarda  o 'qu v c h ila rning  qiziqishlari  va  xalq 

xo'jaligi  ehtiyojlaridan  kelib  ch iq q an   holda  ishlab  chiqilgan  kasbga 

yo'naltirish  ishlari  besh  yillik  rejalar asosida  tashkillashtirib borildi.

O 'z b e k isto n   m u sta q illik n i  qo'lga kiritg an   y ildan  b o sh la b  t a ’lim 

tiz im id a   tub   o 'z g a ris h la r  ro 'y   b e rm o q d a .  «Ta’lim   to'g'risida»gi 

Q o n u n   h a m d a   « K a d rla r  tayyorlash  m illiy  d a stu ri» n in g   qabul 

q ilin ish i  natijasida  xalq  xo'jaligini  m alakali  m utaxassis  kadrlar 

bilan  t a ’m in la s h   tiz im i  y a ra tilm o q d a .