O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

M eh n at  darslarini  o ‘tish  bo‘yich a  tavsiyalar.

Y u qo rid a  a ytilganidek,  p e d a g o g ik   am aliy ot  d a v rid a   t a l a b a ­

lar  o ‘zlari  b irik tirilg a n   s in fla rd a   m e h n a t  t a ’l i m in i n g   belg ilangan  

y o ‘n alish lari  b o ‘yicha  6 —8  ta  d a rs  o'tishi  lozim.  B irin c h i  h a fta s i- 

d a   am a liy o tc h i  tala b a   fan  o 'q itu v c h isin in g   ish  uslubi  b ilan,  s in f  

x o n a s in in g   a sbob  va j ih o z la r   bilan  t a ’m in la n is h i,  savol-javobning 

q a n d a y   o 'tk a z is h i  bilan  ta n ish a d ilar.  A m a liy o tc h i  o ‘z  ishida  oliy 

o 'q u v   y u r tid a   olgan  b ilim la rig a   tayan ish i  lo zim   va  i m k o n i  b ori-

431

---

c h a  m ak ta b d ag i  fan  o 'q itu v c h ila rin in g   tajribalaridan  foydalana- 

dilar.  B u n d a n   tashqari  b irik tirilg an   m e h n a t  d arslarida  q a tn a sh ish  

s h u n in g   u c h u n   zaru rk i,  d a rs  o ‘tk a z is h n in g   tashkil  qilinishi  va 

m eto d ik a s id a n   keskin  farq  qiluvchi  ustaxona  bilan  bog'liq  m u ay - 

van  o d a tla rn i  egallagan  o'quvchilarga  salbiy  ta'sir qilishi  m u m k in . 

N iho y at,  m a z k u r   m a k ta b d a   yuzaga  kelgan  m avjud  sh aro itlarn i 

o ‘rganish  m a k ta b   d a s tu r in in g   o 'rg an ilad ig a n   m avzusi  talablariga 

t o ‘la  javob  b e ra d ig an   ish  obvektini  rejalashga  yo rd am   beradi.

T a lab a lar  darslarga  tay yo rlan ish id a  u n in g   ko‘rgazm ali  vosita- 

lar  bilan  t a ’m in lan g a n lig i  alo h id a  diqqatga  sazovordir.  H a r   m a k ­

ta b d a   o 'rg an ilad ig a n   m e h n a t  operatsiy alarining,  tex n ik a g a   oid 

m a ’lu m o tla r n in g   k o 'rgazm alilig in i  yaxshilashga  va  o 'quv  j a r a -  

y o n in in g   sa m a rad o rlig in i  k o 'tarish g a   im k o n   topiladi.  A m a liy o t- 

c h ila r  bu  b o ra d a   tash a b b u s  k o‘rsatishlari  va  o ‘rgatadigan  o ‘quv 

m aterialiga  doir  avrim   k o 'r g a /m a   vositalarini  t a k l if   etib,  ke- 

v in ch a lik   uni  o ‘zlari  yoki  o'q u v c h ila r  y o rd am id a   tayyorlashlari 

m aqsad ga  muvofiqdir.  Bular  plakatlar,  m oslam alar,  slaydlar  na- 

m u n a la ri  bo'lishi  m u m k in .

A m a li y o tc h i la r   u c h u n   d a r s n i n g   eng  qiyin  e le m en ti  o 'q u v- 

c h i l a r n i n g   m u staqil  ish la rin i  tash k il  qilishdir.  Z a r u r i y   tajri- 

basi  vo'qligi  tufayli  a m a liv o tc h i  talab a  m ustaq il  is h la rn i  b a ja ­

rish  d a v o m id a   o ‘q u v c h ila rd a   paydo  b o 'la d ig a n   q iy in c h ilik la r n i 

ha 1 i  o l d in d a n   ko'ra  bilm aydi.  S h u n d a y   p a y tla rd a   a m a liy o t- 

chi  o ‘z in i  yo'qotib  q o 'y a d i,  o 'z in i  q a n d a y   t u ti s h n i   b i lm a y ­

di,  shu  tufayli  o 'qu v   ja ra y o n id a g i  u n i n g   r a h b a rlik   roli  yo‘qqa 

c h iq a d i.  A m a liv o tc h i  eng  avvalo  sh u n i  y o dd a   tu tish i  k e ra k k i, 

o 'q u v c h ila r   a m a liy   ish  b a ja ra y o tg a n la rid a   a lb a tta   xa tola rg a   yo‘l 

q o ‘yadilar,  yo‘r iq n o m a la r   y o r d a m id a   m e h n a t  h a r a k a t i n i n g   ichki 

k o 'r in i s h in i   o c h ib   berish  m u m k i n .   O 'q u v c h ila r   m u sta q il  ishni 

b a ja ra y o tg a n la rid a   a m a liy o tc h ila r   u l a r n i n g   m e h n a t   a m a l la r in i  

to 'g 'r i   b a ja r a y o tg a n lik la r in i  tek sh iris h g a   asosiy  d i q q a t - e ’tib o rin i 

q a ra tis h la ri  lozim .  M e to d ik   a d a b iy o tla r  bilan  ta n is h is h ,  m a k ­

ta b d a g i  fan  o 'q itu v c h isid a n   va  am aliy o t  r a h b a r id a n   m a s la h a tla r  

olish  k o 'p c h ilik k a   xos  x a to la rn i  an iq la sh g a  

h a m d a   o ld in d a n  

u la r n i  b a r t a r a f   etish  c h o ra la r in i  o 'y lab   ko'rish g a   i m k o n   beradi. 

M u staq il  ish  vaqtida  ish  o 'r i n l a r i n i   aylanib  chiqib,  o 'q u v c h ila rg a  

m a s l a h a t la r  b e rish  zaru r.  B a ’z a n  a m a liv o tc h i  a y n a n  b ir n a r s a n i n g  

o 'z in i  turli  o 'q u v c h ila rg a   k o 'p  m a r t a   a lo h i d a - a l o h id a   n a m o y is h  

q ila y o tg a n in i  p a y q a m a v   qoladi.  B u ng a  k o 'p   vaqt  k etadi  va  b a ri-

432

---

b ir  h a m m a   o ‘q u v c h il a r n i   q a m r a b   o l is h n i n g   iloji  b o l m a y d i .   Bu 

h o ld a   e n g   m u h i m i   x a to n i n g   tip ik lig in i  o ‘z  v a q tid a   a n iq la s h   va 

f ro n ta l  y o ‘r iq n o m a   o ‘tk az ish d ir.

A m a liy o tc h i  y angi  m a te ria ln i  bay o n  etishga  tay y o rlan a r  ekan, 

o ‘q u v c h ila rd a   o ‘quv  m ate ria li  b ilan   b o g ‘liq  b o i g a n ,   o ‘quv  d a s tu -  

ri  d o ira s id a n   c h iq m a y d ig a n   savollar  paydo  b o ‘lishi  m u m k i n li g in i  

h iso b g a   olishi  kerak.  A lb a tta   bu  savollarga  javob  berish i  zaru r, 

lek in   b u n g a   h a m i s h a   h a m   vaqt  b o la v e r m a y d i.  Bu  holda  o ‘quv- 

c h ila rg a   d a rs la rd a n   keyin  o ‘z  oldiga  k iris h in i,  t o ‘ga ra k   ishida  qat- 

n a s h is h n i  t a k l i f  qilish,  z a r u r   a d a b iy o tla rn i  tavsiya  etish  m u m k i n .

0 ‘tilg an  m a te ria l  y u z a s id a n   savol-javoblar  va  yangi  m a t e r i a l ­

ni  m u s t a h k a m l a s h g a   tayyo rgarlik   k o ‘rish d a   am a liy o tc h i  savollar- 

ni  o ‘ylab  olishi,  o 'q u v c h ila rn in g   javoblaridagi  m u m k i n   b o i g a n  

c h e tla s h is h la r n i  t a h lil  qilib  c h iqishi,  u l a r n in g   x a to la rin i  d arh ol 

tu za tis h g a   tay y o r  tu ris h   lozim .  Bu  ish n i  x u s h m u o m a la l ik   bi­

lan,  o 'q uv ch iga  q a ttiq   te g m a y d ig a n   qilib  a m a lg a   o s h irish   kerak. 

O lq u v c h ila r  ishini  tek sh ira y o tg a n d a   u l a r n i n g   x a ra k terid ag i  o ‘ziga 

xos  x usu siy atlarn i  e ’tiborg a  olish  va  b a h o la r n i  shu  a s o sd a   q o'y ish  

kerak.  M a ’lu m k i  10—15  yoshdagi  b o lala r  j u d a   qattiq  e m o ts io - 

nal  t a ’sirlanadilar.  Ehtiyotsizlik  b ila n   a y tilgan  h a r   b ir  q o ‘pol  s o ‘z 

u larn i  qattiq  g 'a z a b la n tiris h i,  bu  g ‘a z a b n i  jilovlash  qiyinlashib, 

a g a rd a   a m a l iy o t c h in i n g   o ‘zi  h a m   y o m o n   kayfiyatda  b o l s a ,   u  h o l­

da  b u tu n   d a rs  bu zilish i  m u m k i n .

M e h n a t  fan in i  v o‘n a lis h la r  b o ‘yich a  o ‘qitishda  h a r   bir  yo‘n a - 

lis h n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  m avjud.  M a sa la n   «Servis  x iz- 

m ati»  yo ‘n a lis h id a   o ‘quv  xon alari  tegishli  t a r tib d a   jih o z la n g a n  

b o i i s h i ,   sa n ita r-g ig iy e n ik   m e ’yorlarga javob  berishi  kerak  b o l a d i .  

0 ‘quv ch ilarg a  tik u v   m a s h i n a s i d a n   t o ‘g ‘ri  fo y d ala n ish n i  va  turli 

s h ik a s tla n is h la r n in g   o ld in i  olish  c h o ra - ta d b irla rin i  ishlab  c hiqish 

va  o ‘q u v c h ila rn in g   s h u n g a   a m a l  q ilish la rin i  t a ’m in l a s h   zarur. 

D a rs la rd a   k o ‘rg az m ali  q u r o lla rd a n ,  te x n ik   vosita la rd an ,  yangi 

p e d a g o g ik   texn olo g iya la rda n  foy d alan ish ,  o ‘q u v c h ila rn in g   fanga 

b o i g a n   q iziq ish la rin i  o rttira d i.  A m a liy   m a s h g ‘ulotlarda  joriy, 

oraliq,  y a k u n iy   yo‘r iq n o m a la r n i  o ‘z  vaq tid a  m a z m u n li   va  t o ‘g ‘ri 

o 'tk a z is h   o ‘q u v c h ila r  tik a y o tg a n   b u y u m la r in i n g   sifatli  b o l i s h i g a  

olib  keladi.

M e h n a t  d a rs la rid a   k o ‘rgazm ali  q o l l a n m a l a r d a n   foydalanish 

m e t o d in i n g   sa m a ra li  b o i i s h i   quyidagi  talab larga  rioya  q ilinishig a 

b o g l iq d i r :

433

---

1.  K o 'rg a z m a li  q o i l a n m a l a r n i   nam o y ish   qilish  vaqtida  ular- 

n in g   b a rc h a   o ‘quvchilarg a  yaxshi  ko‘rin a d ig a n   b o ‘lish in i  t a ’m i n -  

lash  zarur,  estetik j ih a td a n   talab  darajasida  bo'lishi  kerak.

2.  K o ‘rg a z m a li  q o ' l l a n m a l a r   o ‘quv  m a t e r i a li   m a z m u n i n i n g  

eng  m u h im   belgilarini  aks  ettirishi  lozim.

3.  Bayon  q ilinayotgan  m a te ria ln in g   m a z m u n ig a   t o ‘la - to ‘kis 

muvofiq  keladigan  ko ‘rgazm ali  n arsalarn i  n a m o y ish   qilish  ke ­

rak.  O rtiq c h a   kuzatish  obyektlari  b o im a s lig i  lozim ,  c h u n k i  ular 

o ’q u v c h ila rn in g   diq q atin i  chalg'itishi  m u m k in .

4.  O 'q itu v chi  ko'rsatayotgan  n a rs a n in g   o ‘q u v c h ila r  t o m o n i d a n  

idrok  etilishi jaray onig a  a n iq   rahbarlik  qilishi  lozim.

M e h n a t  d a rsla rid a   o 'q u v c h ila r  b ilim in i  teksh irish d a   a m a liy o t­

chi  talab alar  quyidagi  tavsiyalar  asosida  ish  yuritadilar.

0 ‘q u v c h ila rn in g   b ilim ,  k o 'n ik m a   va  m a la k a la rin i  tcksh irish  

h a m d a   b ah olash   katta  ta ’limiy  va  tarbiyaviy  a h a m iy a tg a   ega. 

Bilim  va  m e h n a t  ko‘n ik m a la r in i  tekshirish  va  b a h o la s h   m e h n a t 

t a ’lim in i n g   ba rc h a   b o sqichlarida:  o'tilg an   m a te ria ln i  ta k ro rla sh  

va  vangisini  m u s ta h k a m la s h d a   m e h n a t  u su lla rin i  egallash d a   va 

m e h n a t  to p sh iriq larin i  m ustaqil  bajarishda,  grafik  ish  va  uy  vazi- 

falarini  bajarishda  am alga  oshiriladi.

Bilim,  k o 'n i k m a   va  m a la k a la rn i  tekshirish  ikki  xil  shaklda: 

frontal  va  yakka  ta r z d a   o ‘tkaziladi.  M e h n at  t a ’l im i  d a rs la ri­

da  yakka  tekshirish  u c h u n   qulay  sharoit  vujudga  keladi,  c h u n ­

ki  o 'q u v c h ila rn in g   b irid a n   so'rash  boshqa  o 'q u v c h ila rn i  ish d a n  

c halg 'itm aydi.  F ron tal  so 'rash   k a m r o q   q o 'lla n ila d i  va  u n d a n   bi- 

ror  m e h n a t  usulini  b u tu n   g u r u h   q a n c h a lik   to'g 'ri  o ‘z la s h tirg an i- 

ni  tekshirish  z a r u r   bo 'lib   qolg an da  fovdalaniladi.  O d a t d a   tayyor 

b u y u m n i   b a h o la s h d a   frontal  tekshirish  qoMlaniladi.

Bilim,  k o 'n ik m a   va  m ala k ala rn i  tekshirish  o g ‘zaki,  vo z m a   va 

a m a liy   b o ‘lishi  m u m k in .

1.  O g 'zak i  tek sh irish   —  o 'q u v c h ila r  b i lim in in g   saviyasi,  pux- 

taligi  va  ongliligini  a n iq lash   im k o n in i  beradi.

2.  B ilim larni  yozm a  tekshirish  n isb a ta n   k a m r o q ,  o d a td a  

o ‘quvchilar  b ilim in i  sinash  kerak  b o'lg an da ,  y a ’ni  o ‘qu v c h ila r  be- 

rilgan  m a v z u n i  o ‘z la s h tir is h id a   u  yoki  bu  m a s a la   b o 'y i c h a   q a n ­

day  b ilim la r  bilan  kelgani  va  bu  b ilim lar  m a v z u n i  o ‘r g a n g a n d a n  

keyin  q an ch alik  to ‘laligini  aniqlash  z a ru r b o ‘lganda  qo'llaniladi.

3.  B ilim la rn i  a m a ld a   tekshirish  m e h n a t  t a ’lim id a   a lo h id a   o 'rin  

tu ta d i,  c h u n k i 

0‘quvchilarning  m eh n a t  darslaridagi  faoliyati  aso-

434

---

san  ijtim oiy  foydali  b u y u m la r n i   ta y y o rlas h d a n   iborat  b o ‘ladi  va 

shu  yo‘l  b ilan  m o d d iy   ifodasini  topadi.

0 ‘q u v c h ila r  bilim i,  ko ‘n i k m a   va  m a la k a la rin i  te k sh irish   j a ­

rayoni  quyidagi  d id a k tik   m a s a la la rn i  hal  qilishga  yo‘naltirilgan.

1.  Bilim ,  ko ‘n i k m a   va  m a la k a la rn i  an iqlash .

2.  0 ‘q u v c h ila rn i  o ‘quv  faoliyatlarida  rag ‘b a tla n tiris h .

3.  0 ‘quv j a r a y o n in i   tashk il  qilish  va  o ‘tk az is h d ag i  n u q s o n la r n i 

a n iq la s h d a   y o r d a m   berish.

4.  0 ‘q u v c h ila rd a   o ‘z - o ‘zini  n a z o ra t  qilish  m a la k a la rin i  tarkib 

toptirish.

5.  B ilim ,  k o l i i k m a   va  m a la k a la rn i  tek s h iris h   o ld in d a n   ish­

lab  c h iq ilg a n   d a s t u r   asosida  o ‘tishi  h a m d a   o ‘q u v c h ila rn in g   o lquv 

faoliyatiga  t a r k ib a n   q o 'sh ilib   ketishi  kerak.

B aho   q o ‘yishga  o q ilo n a   va  m e to d ik  j i h a t d a n   t o ‘g ‘ri  y o n d a sh ish  

zaru r.  U  o ‘q u v c h in in g   qiziqishini  h a m d a   o ‘qishga  b o ‘lgan  xohi- 

s h in i  r a g ‘b a tla n tiris h i  va  a k sin c h a   n o t o ‘g ‘ri  q o ‘yilg an  b a h o   u n in g  

o ‘qishga  b o i g a n   q iziq ishini  p a saytirishi  m u m k i n .  B a h o   ta r b i­

yaviy v o sita la rd an   biri  b o l m o g l   kerak.  S h u n in g   u c h u n   h a m   b a h o  

q o ‘yishda  a m a l iy o t c h in i n g   n ih o y a td a   obyektiv  b o i i s h i   tala b   e ti­

ladi.  K o ‘p in c h a   a m a liy o tc h i  tala b ala r  o ‘q u v c h ila rn in g   in tiz o m ig a  

oid  b iro r ta   k a m c h ilig i  (darsga  k echikib  kelishi,  g aplash ib  o ‘tirishi 

va  h okazo)  u c h u n   b a h o n i   k a m a y tiris h   kabi  x a to ga   y o l   q o ‘yadilar. 

Bu  o ‘r in d a   a m a liy o tc h i  tala b a   tarbiyaviy  t a ’sir  k o ‘r s a tis h n in g  

bo sh q a   v o sita la rid a n   foydalanishi  lozim .  0 ‘q u v c h ila rn in g   bilim , 

m a la k a   va  k o ‘n i k m a l a r i n i   b a h o la s h d a   q uyidagi  t a la b la r n in g   b a ­

ja rilish i  talab  etiladi.

1.  N a z a riy   va  tex n o lo g ik   b ilim la r  m e ’yori  va  u la r n i  a m a liy   ish 

j a r a y o n id a   q o ‘llash.

2.  A sboblar,  m o s la m a la r   va  bo shq a jih o z la r n i   bilishi  va  u la rn i 

ishga  sozlay  bilishi.

3.  A m a liy   ish  ja r a y o n id a   tex n ik a   xavfsizligi  va  sa nita riya-gigi- 

yena  tala b la rin i  bajara  bilishi.

4.  A jratilgan  vaqt  m e ’yorida  b u y u m n i   tayyorlay  olishi.

5.  M e h n a t  u s u lla rin i  q a n c h a lik   egallay  bilishi.

6.  D a rs  j a r a y o n in i  yozm a  va  grafik  h u jja tla rd a n   foydalana  bili­

shi  va  u l a r n i n g   o d d iy la rin i  tu z a   bilishi.

7.  Ish j o ‘yini  n e c h o g ‘liq  t o ‘g‘ri  ta s h k il  qila  bilishi.

8.  M a te r ia lla rn i  ta n la y   bilishi,  a s b o b -u s k u n a la r g a   t o ‘g ‘ri  m u - 

n o s a b a td a   b o i i s h i .

435

---

9.  N e c h o g ‘liq  m u staqil  ishlay  bilishi  va  ijodiy  izlanishi.

10.  B u y u m n i  sifatli  tayyorlashi.

11.  Texnik  va  texnologik  talablarni  to 'g ‘ri  bajara  olishi.