O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

6 .2 .  0 ‘quv  ustaxonasini  tashkil  etish  va  jihozlash

Reja:

1.  0 ‘quv  ustax o nasida  m e h n a t n i   ilm iy  tash k il  etish.

2.  U s ta x o n a d a   o ‘q itu v c h in in g   ish  o ‘r n in i  tas h k il  etish.

3.  U s ta x o n a d a   o ‘q u v c h in in g   ish  o ‘r n in i   tash k il  etish.

4.  O 'q u v   u sta x o n a sid a   san ita riy a-g ig iy e n a   q oidalari  va  tex nik a 

xavfsizligi  talablari.

Tayanch  iboralar: 

m e h n a t n i   ilm iy  tash k il  etish,  ish  o 'r n in i  

t a s h k il  etish,  s a n itariya-g igiy en a  qoid alari,  te x n ik a   xavfsizligi  t a ­

lablari.

1. 

0 ‘quv  u staxon asid a  m ehnatni  ilm iy  tash k il  etish . 

0 ‘quv

u sta x o n a la ri  binosiga  va  a s b o b - u s k u n a la r n i   joy la sh tirishga   oid

talablar,  q o ‘s h im c h a   m a k ta b la r n in g   yangi  m a z m u n d a   t a ’lim 

b e rishga   o ‘tishi  faqat  ta 'lim   d arajasin i  va  sifatini  o s h ir is h n ig in a

e m a s,  balki  u m u m a n   m a k ta b la r n in g   va  o ‘quv  u s ta x o n a la r in in g

m e h n a t   va  kasb  t a ’limi  u c h u n   m o d d iy -te x n ik a   bazasini  t u b d a n  

y a x sh ila sh n i  obyektiv  ravishda  z a ru r a t  qilib  q o ‘ydi.

Ped ag o g lar  m e h n a t in i   ilm iy  aso sd a   tash k il  etish  d e g a n ­

da  o ‘qu v c h ila r  bilan  olib  b o rila d ig a n   t a ’lim -ta rb iy a   ishlarida 

0‘qituvchi  va  o'quvchilar  to m o n id a n   oz  vaqt,  kuch  va  mablag' 

s a rf la n g a n   holda  eng  yuq o ri  natijalarni  q o ‘lga  kiritish  u c h u n

t a ’lim   jara y o n ig a   tatbiq  q ilin a d ig a n   va  ilm iy  j ih a t d a n   asoslangan 

tash k iliy   m e to d ik   tad b irla r  m a jm u a s in i  tu s h u n is h   kerak.

247

---

0 ‘quv  u s tax o nalarid agi  m a sh g 'u lo tla rg a   tatbiq  q ilin g a n d a  

p e dagoglar  m e h n a tin i  ilm iy  aso sda  tas h k il  etish d a   quyidagi  ta d -  

birlarni  bajarish  n a z a rd a   tutiladi:  sa nitariya-gigiyena  va  o 'quv 

p e d ago g ika  talablariga  to 'la  javob  b era d ig an   o'quv  ustaxonalari  va 

x izm a t  k o'rsatuvchi  m e h n a t  x o n a la rin i  tash kil  etish.

Barcha  rejalashtiruvchi  hujjatlar  (taqvim iy  m avzuli  rejalar, 

o'quv  ishlab  chiq arish  ishlari  ro'y xati  va  h.k.lar)  a n iq   ishlab  c h i- 

qilishi  m e h n a t  t a ’limi  d a s tu rig a   t o i a - t o 'k i s   javob  berishi,  ta n la b  

o ling an   ish  turlari  esa  m u a y y a n   d id a k tik   izchillikda,  m u ra k k a b lik  

darajasiga  qarab  joylash tirilish i  va  u la rn i  o 'q u v c h ila r  tayyorlash 

u c h u n   a s oslang an   vaqt  hajm i  b elg ilan gan  b o'lishi  kerak.  O 'q u v  

ishlab  chiq arish  ish la rin in g   ro'yxati  h a m ,  o 'q u v c h ila rn i  ish  joy- 

lariga  a lm a s h la b   q o'yish  jadv allari  h a m   yaxshilab  bezatilgan  va 

o 'q u v c h ila r  k o 'ra d ig a n   qilib  osib  q o'yilishi  kerak.  Shu  y e rn in g  

o'z id a   o d d iy  va  sanitariy a  k u n la rid a g i  n a v b a tc h ila rn in g  jadvali  va 

m u n ta z a m   b a jariladigan  is h la rn in g   ro'yxati  h a m   osib  qo'y iladi.

O 'q u v   ustax on alarid ag i  m a s h g 'u lo tla r   vaqtida  o'q ituvchi  d a r s ­

lar  o rasida  ta n a ffu s   berishi,  o 'q u v c h ila rg a   u s ta x o n a n i  y axshilab 

sha m o lla tish   va  m e h n a t  faoliyatini  davom   ettirish  uch u n   u sta- 

x o n a d a n   chiqib  tu ris h la r in i  ta k l if   qiladi.  O 'q u v   u s taxonalaridag i 

a s b o b -u s k u n a la r   va  in v e n ta rla rn in g   sa q la n ishi  u c h u n   u la r n in g  

h a r   biriga  bir  o'quvchi  birik tirilib   qo'yiladi.  U  a n a   shu  asboblar- 

n in g   yaxshi  saqlanishi  va  buzilm aslig i  u c h u n   o'qituvchi  va  j a m o a  

oldida javob  beradi.  Yaxshi  tash k il  etilgan  o'quv  ustaxonasi  nav- 

batdagi  m a s h g 'u lo tg a   tayyorgarlik  ko'rish  uch u n   u n c h a lik   ko 'p  

vaqt  talab  qilm aydi.  M e h n a t  t a ’lim i  o'qituvchisi  u c h u n   bu  narsa 

j u d a   m u h im d ir ,  c h u n k i  u n in g   vaqti  tig'iz  bo'ladi.

Shu  sababli  p e d a g o g la r  m e h n a tin i  ilm iy  asosda  tash k il  etish 

nuqtayi  n a z a r d a n   o 'q u v  u s ta x o n a la rid a   m a s h g 'u lo tla rn in g   to'g'ri 

tash kil  etilishi  m e h n a t   va  kasb  t a i i m i   o'qituvchisi  u c h u n   o'quv 

vaqtidan  a n c h a g in a   tejab  qolish  i m k o n in i  beradi.

O 'q u v   va  shaxsiy  vaq tn i  tejashda  m e h n a t   t a i i m i   o 'qituvchisi- 

n in g   shaxsiy  k u tu b x o n asid a   z a r u r   q o i l a n m a l a r ,   o'quv  d arsliklari, 

ilm iy -m e to d ik   adabiyotlar,  m ax su s  va  s o 'ro v n o m a   adabiyoti: 

gazeta  va ju rn a lla r,  d a s tu r n in g   m a i u m   m av z u lari  b o 'y ic h a   gazeta 

va j u r n a l la r i d a n   qirqib  o lin g a n   m a q o la la r  solingan   p a p k a la r  m av ­

ju d   b o'ladi.

N avbatdagi  m a s h g 'u lo tg a   tay y o rlan ish d a   ay rim   faktlar,  fikrlar, 

misollar,  qoidalar,  z a r u r   k ito b la rn in g   qisqa  a n n o ta tsiy a la ri  yozib

248

---

q o ‘y ila d ig a n   k a r t o c h k a l a r   katta  foyda  beradi.  B u n d a y   k a rto c h k a -  

lar  k u n   savin  tuzib  boriladi.  U la r  d a s tu r   m a v z u la ri  b o 'y ic h a   xil- 

larga  ajratiladi,  k a rto tek a larg a   m u a y y a n   t a r tib d a   joylashtiriladi, 

m e h n a t   b o 'y ic h a   navbatdagi  m a s h g 'u lo tla rg a   ta y y o rlan is h d a   yax­

shi  d id a k tik   m aterial  bo'lib  x iz m a t  qiladi,  eng  m u h i m i   esa  ta y ­

y orgarlik  k o 'rish d a   vaqtni  tejavdi.

K o 'r g a z m a   q u ro lla ri  u c h u n   m o 'lja lla n g a n   y ash ikd a  plakatlar, 

sxem alar,  ja d v a lla r   c h iz m a l a r   n a m u n a li  t a r tib d a   va  sistem ada 

s aq lan ish   kerak.

O 'q u v   u s ta x o n a larid a g i  m a s h g 'u l o tl a r n i n g   o'ziga  xos  x ususi­

yati  o 'q u v c h ila rd a n   h a m ,  sh u n in g d e k   usta  h a m d a   o 'q itu v c h id a n  

h a m   n a z o ra t- o 'lc h o v   o pe ra tsiya la rini  bajarish  va  m e h n a t   u su lla ­

rini  k o'rsatish  vaqtida  diqqat  bilan  n a z a r   ta s h la s h n i  tala b   qiladi.

Bu  j i h a t d a n   to 'g 'ri  b u rc h a k   shaklidagi  u s ta x o n a la r   bir  q a n c h a  

jiddiy  k a m c h ilik la r g a   egadir:  a s b o b - u s k u n a la r   (d astg o h la r)n in g  

7—8  q a to r  qilib  k e tm a -k e t  jo y lash tirilish i  (d a s tg o h la rn in g   so'nggi 

qatori  bilan  o 'q itu v c h in in g   ish  joyi  o 'rta sid a g i  oraliq  t a x m in a n  

10—11  m e tr n i  tash k il  qiladi)  esh itish n i,  ay niq sa  o 'q itu v c h in in g  

tu s h u n tira y o tg a n   va  ko'rsatayo tgan  m e h n a t  u su lla rin i  k o 'rish n i 

q iy in lash tira d i,  u s ta x o n a   devorlari  bir  to m o n l a m a   yoritilishi  nati- 

jasid a   y o ru g 'lik n i  sust  q a y ta rish i,  quyosh  n u r la r in in g   to 'g'ri  tu- 

shush so a tla rid a  k o 'z n i  q a m a s h tiru v c h i yoritish  z o n a s in in g  h a d d a n  

ta sh q a ri  kattaligi  (50  d a n   ortiq )  k o 'z n in g   tez  c h a rc h a b   qolishiga 

va  shu  tufayli  x a to la rn in g   ko'payishiga  olib  keladi,  bir  to m o n l a m a  

yoritish  natijasida  dosk ag a  d o im iy   yoritish  s h u ’la la rin in g   tush ib  

t u ris h i  u n d a   yozilgan  n a rs a la r n in g   yon  to m o n d a n   k o 'rin is h in i 

a y n iq s a   qiy in lash tira d i  va  n ihoyat  x o n a d a   to'g 'ri  b u r c h a k la r n in g  

m avjudligi  toza  havo  o q i m i n in g   kelishini  tu gatib  q o 'y a d i,  natijada 

u n i n g   intensiv  a lm a s h in i b   tu rish i  keskin  k am ayad i.

A s b o b - u s k u n a la r,  d a s tg o h la rn in g   uch,  to 'rt  qatorli  joylashuvi 

( u la r n in g  oxirgi  qatori  5,5—7,0 m u z o q lik d a  b o'ladi) o 'q itu v c h in in g  

o 'q u v c h ila r   bajarayotgan  m e h n a t   h a ra k a tla rin i  ku za tish g a,  b in o - 

b a rin ,  u lar  yo'l  q o 'y a d ig a n   k a m c h ilik la r n i  tu za tis h   u c h u n   sho shi- 

lin c h   c h o ra la r   ko'rishga  h a m   i m k o n   beradi.

B u n d a y   u s ta x o n a   va  k a b in e tn in g   m ay d o n i  (80—90  m 2  ga  ya- 

qin)  25—30  u s k u n a   birligini  sig'd iribg in a  q o lm a s d a n ,  shu  bilan 

birga  bu   yerda  o 'q itu v c h in in g   d a stgo h i  (stanok  yoki  tikuv  m as h i- 

nasi),  stol  va  stul  bilan  jih o z la n g a n   b o'lishi  kerak.  U  k a m id a   20 

o 'q u v c h id a n   iborat  g u r u h g a   m o'ljallan adi.  Bu  u s ta x o n a la rd a   faqat

249

---

slesarlik  va  du radgo rlik   ish la rin i  muvaffaqiyatli  egallash  u c h u n  

sh a rt-sh a ro it  yaratilib  q o l m a s d a n ,  balki  d a s tu r n in g   m ateriallarig a 

m ex a n ik   ishlov  berish  va  e le k tro te x n ik a   ishlari  m av z u larin i  o ‘tish 

u c h u n   h a m   z a r u r   s h a rt-s h a ro itla r  yaratilgan  b o ‘ladi.  X ilm a-xil 

m arkad agi  m ex a n ik   a s b o b - u s k u n a la r n in g   va  m o d e lla r n in g   m iq - 

dori  h a r  bir  usta x o n a d a   19  taga  yetadi.

X izm at  ko‘rsatish  m eh n a ti  kabineti  o'quv  dasturi  muvaffaqiyatli 

o ‘tishi  u c h u n  barcha  z a r u r   narsalarga  ega  b o ‘ladi.  0 ‘quv  ustaxo- 

nalari  uchun  xarakterli  bo'lgan  a s b o b -u sk u n a la r  bilan  bir  qatorda 

kabinetda  oyoq  bilan  ishlaydigan  4  ta  tikuv  m ashinasi  bo'ladi.

Kattaligi  3,5  x  1,4  m  li  katta  yoyiq  stol  (unda  «Pazandalik» 

da rsla rini  o ‘tish  vaqtida  stol  tu zatish   u c h u n   foydalanish  m u m k in ) , 

m an e k e n ,  u chta  dazm ol  taxtasi,  s h u n c h a   elektr  d a z m o l,  try u m o , 

ko'rsatish  taxtasi,  kiyim   tu ra d ig a n  joy  h a m   b o i a d i .

K a binetga  shifoner,  kir  yuvish  m ash in a si,  pilesos,  pol  yuvish 

m oslam asi,  tasviriy  s a n ’at  asarlari  va  x ilm a-xil  g ullar  qo'yiladi.

N iho yat,  uch  yoki  t o ‘rt  k am forkali  gaz  plitasi,  u la r n in g  

h a r  biri  yonida  ish  stollari  va  sovuq  h a m d a   issiq  suv  keladigan 

jo 'm ra k la rg a   ega  bo'lg an  rakovinalar,  m u zla tk ic h ,  idishlar  u c h u n  

shkaf,  o sh xo n a  inventarlari  m avjud  bo'ladi.

H a r   u chala  o 'quv  xonalari  bir-biri  bilan  keng,  yorug'  va  yax­

shi  jih o z la n g a n   vestibyul  bila n   b irlashtirilgan,  bu  yerda  j u r n a l l a r  

qo'yilad ig an  stolchalar,  o 'q u v c h ila rn in g   d a m   olishi  u c h u n   qulay 

bo'lgan  o 'rin d iq la r  b o'lishi  kerak.

U sta x o n a la r  va  k a b in e td a   o 'q u v c h ila r  ish  o 'r n in i n g   tabiiy  yo- 

ritilishi  ikki  yoki,  h a tto   uch  to m o n l a m a   bo'ladi.  D e r a z a l a r n i n g  

katta  k o 'z la rid a n   o 'tib   tu ra d ig a n   quyosh  nurlari  xo nalarga  turli 

b u r c h a k la r  ostida  tu sh a d i,  ichki  d e v o rla rn ing  yo'nalishi  h a r   xil 

bo'lganligi  sababli  ular  aks  etadi  va  tarq aladi,  x o n a n in g   h a m m a  

q ism in i  yaxshi  yoritadi.  Bu  esa  o 'lchovlar  vaqtida  x a to la rn in g  

k a m r o q   bo'lishiga  im k o n   beradi.

B un d ay  u s ta x o n a la rla rn in g   h a r  t o m o n la m a   yoritilganligi  k u n -  

n ing h a r  q a n da y vaqtida d o s k a n in g  yaxshi k o 'rin is h in i t a ’m in layd i, 

undagi  s h u i a l a r   k am ayad i  va  yonlaridagi  b u y u m la r n in g   soyasi 

tu shm ayd i.  Q uyo sh  n u r la r in in g   to'g 'ri  yo'nalishi  natijasida  bu 

x o n a la rd a   to'g 'ri  b u rc h a k   shaklidagi  x o nalarga  n isb a ta n   quyosh 

n u r in i n g   k o 'zni  q a m a s h tiris h i  keskin  qisqaradi.

Besh  burchakli  ustaxona  binosida  sof  havo  o q im in in g   yetarli 

darajada  a lm a s h in ib   turishi  t a ’m in lan a d i,  yaxshi  tushib  turadigan

250

---

tabiiy  y o rug‘lik  bu  x on a la rn i  s h in a m   qiladi,  bu  esa  kayfiyatga  yax­

shi  ta'sir ko'rsatadi,  qulay m e h n a t  sharoitini vujudga keltiradi.  B u n ­

day  tipdagi  t a ’lim  b o 'lin m a la ri  m e h n a t  t a ’lim in in g   psixofiziologik 

va  sanitariya-gigiyena  talablariga,  sh un in g d ek  m eh n a t  t a ’lim i  m e- 

todikasiga  (m e h n a t  ilm iy  asosida  tashkil  qilish)  t o ‘la-to‘kis  javob 

beradi.  O 'q u v c h ila rn in g   ish  o 'rn in i  to'g'ri  tashkil  etish,  m eh n a tn i 

osonlash tirish ,  u n in g   u n u m do rligini  oshirish,  b u y u m la r   sifatini 

yaxshilash  va  yu k sa k   m eh n a t  m ad an iy ati  k o 'n ik m a la rin i  sing- 

d iris h n in g   asosiy  talablari  quyidagilardir:  ish  o 'rn i  o'quvchining 

bo'yiga  muvofiq  kelishi,  m u s ta h k a m   va  yetarli  darajada  barqaror 

bo'lishi.  z a ru r  va  yaxshi  ishlaydigan,  shu  bilan  birga  ishda  qulaylik 

tug 'dira dig a n  asboblar bilan t a ’m in la n g a n  (qo'lga va o'quvchilarnin g 

jism o n iy   kuchiga  muvofiqlashtirilgan),  s h u n in g d e k   foydalanish 

uch u n   qulay  tartib d a  joylashgan  bo'lishi  kerak.