Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Sistema nima?
2. Til nima uchun sistema deb ataladi?
3. Til elementlarining munosabatlari qanday?
4. Paradigmatik munosabat deganda nimani tushunamiz?
5.
Sintagmatik munosabat deganda nimani tushunasiz?
6.Til sathi deganda nimani tushunasiz va uning qanday
turlari mavjud?
Adabiyotlar:
1.Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –
Toshkent: Sharq, 2010. –B.6-7.
2.Azizov O. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent: O‗qituvchi,
1995. –B.9-12.
3.
Nurmonov A., Usmonova H.,Boboxonova D. Tilni
sistema sifatida o„rganish. Namangan. – 2011. –B. 5-14.
4. Sodiqov A., Abduazizov A., Irisqulov M. Tilshunoslikka
kirish. –Toshkent: O‗qituvchi, 1981. –B. 21-24.
5. Xolmonova Z. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent, 2007. –
B.31-36.
6.O‗rinboev B., Karimov S. Tilshunoslik nazariyasi.
Ma‘ruzalar matni. – Samarqand, 2004. –B.158-164.
7.Pardayev A. Tilshunoslik nazariyasi. Uslubiy qo‗llanma. –
Samarqand: SamDU nashri, 2015. – 46-50.
(5-ma‟ruzaga ilova)
Til taraqqiyotidagi fonetik o„zgarishlar
Reja:
1.
Nutq tovushlarining kombinator o`zgarishlari.
2.
Nutq tovushlarining pozitsion o`zgarishlari. Reduksiya.
55
3.
Fonetik o‗zgarishlarning boshqa turlari.
Tayanch so‘z va iboralar:
kombinator o`zgarishlar,
assimiliyatsiya, dissimiliyatsiya, regressiv va progressiv
assimiliyatsiya,
regressiv
va
progressiv
dissimiliyatsiya,reduksiya, akkomodatsiya.
Nutq tovushlari har bir til qonun-qidalariga muvofiq
ma`lum tartib bilan tutashib, birikib so`z hosil qilarkan, so`z
tarkibida aks ettirilgan harflarga nisbatan birmuncha o`zgargan
holda talaffuz etilishi mumkin. So`zlashuv jarayonida nutq
tovushlarining ayrim tovushlarning bir-biriga ta`sir qilishi
natijasida fonetik o‗zgarishlar ro`y beradi. Masalan,
yetdi
,
kelibdi
shaklida yoziladigan so`zlar og`zaki nutqda y
etti,kelipti
shaklida talaffuz etiladi.
Nutqda
so`z
tarkibidagi
tovushlarning
bunday
o`zgarishiga kombinator o`zgarishlar deyiladi. Kombinator
o`zgarishlar assimiliyatsiya,dissimiliyatsiya jarayonlarida va
boshqa fonetik jarayonlarda ro`y beradi.
So`zlarda ikki yonma-yon tovushning bir-biriga ta`sir
qilishi natijasida, ya`ni oldingi tovushning keyingisiga yoki
keyingi tovushning oldingisiga o`xshab ketishi, moslashishi
kabi fonetik jarayon assimiliyatsiya hodisasi deb ataladi.
Bunday hollarda tovushlar artikulatsiya yoki akulistik jihatidan
bir-birlariga moslashadi. Masalan, yozuvda
otda
shaklida
ifodalangan so`z so`zlashuv jarayonida
otta
deb talaffuz etiladi:
bunda shu ot so`zidagi jarangsiz t tovushi ta`sirida natijasida
shu tovushdan kelgan jarangli d ham t ga o`xshab ketb ketgan.
Rus tilida
sdelat
so`zi talaffuzda
zdelat
tarzida aytiladi, bunda
keyingi jarangli d tovushining ta`siri bilan oldingi jarangsiz s
tovushi jarangli z
tarzida tallafuz etiladi, ya`ni d undosh tovushi
o`zidan oldingi kelgan jarangsiz s undosh tovushini o`z-o`ziga
o`xshatib singdirib, jaranglilashtiradi.
Ba`zi tillarda assimiliyatsiya hodisasi ofrografiyada ham
o`z aksini topadi. Masalan, hozirgi zamon o`zbek adabiy tilida
jo‗nalish kelishigi, asosan –ga affiksi bilan ifodaladi. Lekin q, k
tovushlari bilan tugagan so`zlarning oxirida jarangsiz undosh
56
tovushi bo`lgani uchun –qa,-ka shaklida yoziladi:
o`rtoq-ga-
o`rtoqqa, terak-ga-terakka kabi.
Bunday holni rus tilida ham
uchratish mumkin:
z
tovushi bilan tugagan prefikslar jarangsiz
tovushlar bilan boshlangan so`zlar o`zagi bilan kelganda,
jarangsizlashib, talaffuzga muvofiq
s
harfi bilan yoziladi:
Masalan,
bezplatno- besplatno, izxodit- isxodit.
Assimiliyatsiya ikki xil bo`ladi. Agar so`zda oldingi
tovush o`zidan keyingi tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga qisman
yoki to`la o`xshatsa, bunday hodisa progressiv assimiliyatsiya
deyiladi. Masalan,
otdan (
ottan
), tutda (
tutta
),beshga (
beshka
)
kabilar. Progressiv assimiliyatsiya asosan turkiy tillarga xosdir.
Agar so`z tarkibidagi keyingi tovush o`zidan oldin kelgan
tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga to`la yoki qisman o`xshatsa,
bunday assimiliyatsiya regressiv assimiliyatsiya deyiladi.
Masalan,
mazkur,atlas,birla
so`zlari
maskur, allas, billa
tarzida
talafuz etiladi. Regressiv assimiliyatsiya, ayniqsa, rus tiliga
xosdir. Masalan,
lodka
so`zida
Do'stlaringiz bilan baham: |