O. Yusupova

Qiyosiy-tarixiy metod
tilshunoslikda til tizimlarining bir-
biri bilan munosabati, til birliklarining substansiya (ifoda va 
ma‘no)siga asoslanib o‗rganiladi. Tillarning qarindoshlik 
munosabati til birliklarining ifoda va ma‘nosi bir-biriga mos 
kelishi yoki mos kelmasligiga asoslanadi. Bu metod aniq 

---

74 
tillardagi bir-biriga teng bo‗lgan birliklarni solishtirib ko‗rib, 
yozma yodgorliklarda qayd qilinmagan til birliklarini qayta 
tiklash usulidir.
Bu 
metod 
qadimgi 
sanskritda 
yozilgan 
yozma 
yodgorliklar tilini Evropa tillariga qiyoslab ko‗rish va ular 
orasida o‗xshashlik borligini aniqlash natijasida XIX asrning 
boshlarida maydonga keldi. Masalan, eski o‗zbek tilida 
sirg‗aluvchi 
z
, qorishiq 
dz
, portlovchi 
d
va shular bilan 
vazifadosh 
y
tovushi bo‗lgan: 
ozoq-odzoq-odoq-oyoq
.
Qiyosiy-tarixiy metodning qo‗llanilishi natijasida uning 
bajarilishi mumkin bo‗lgan to‗rtta tipi vujudga keldi: 
1.
Chog‗ishtirish uchun material to‗plash.
2.
Qator chog‗ishtiriladigan birliklarni belgilash va ularni 
aynan bir narsa deb hisoblash.
3.
Fonetik o‗zgarishlarning nisbiy xronologiyasini belgilash.
4.
Arxitip rekonstruksiyani aniqlash (so‗z va morfemalarning 
eng qadimgi shakli va ma‘nolarini tiklash).
Qiyosiy-tarixiy 
metod ta‘sirida ichki va tashqi
rekonstruksiya, 
glotoxronologiya, 
lingvistik 
geografiya 
metodlari shakllangan. 
Zamonaviy tahlil metodlariga distributiv tahlil metodi, 
matematik tahlil metodlari, bevosita tashkil etuvchilarga 
ajratish metodi kabilar kiradi.
Distributiv tahlil metodi
. Bu metod til birliklarining 
o‗zaro joylashishi, ularning o‗zaro birikish qonunlarini 
o‗rganadi. Distributiv tahlil metodi til tizimining fonologik, 
morfologik va sintaktik birliklarini o‗rganishda qo‗llaniladi.
Til birliklarining distributsiyasi biror bir birlikning boshqa 
bir birlik bilan birikish usullari qaerda, qaysi holda va qanday 
qo‗llanish doirasi yig‗indisidan iborat, degan savollarga javob 
beradi. Bular distributiv tahlil metodining mohiyatini tashkil 
etadi.