O’. Toshbekov tuproqshunoslik asoslari fanidan o’quv-uslubiy majmua

6-jadval

Tuproqlar va ona jinslarning mexanik tarkibiga ko’ra

klassifikatsiyasi, (N.A. Kachinskiy)

Mexanik tarkibiga ko’ra qisqacha nomi	Fizik loy (<0,01 mm), %			Fizik qum (>0,01 mm), %
	Tuproqlar
	Podzol tipidagi	Dasht tipidagi hamda qizil va sariq	Sho’rtob va kuchli sho’rtob	Podzol tipidagi	Dasht tipidagi hamda qizil va sariq	Sho’rtob va kuchli sho’rtob
Qum tuproq: sochilma qum birikkan qum Qumloq tuproq Qumoq tuproq yengil qumoq o’rta qumoq og’ir qumoq Soz tuproq yengil soz o’rta soz og’ir soz	0-5 5-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-65 65-80 >80	0-5 5-10 10-20 20-30 30-45 45-60 60-75 75-85 >85	0-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-40 40-50 50-65 >65	100-95 95-90 90-80 80-70 70-60 60-50 50-35 35-20 <20	100-95 95-90 90-80 80-70 70-55 55-40 40-25 25-15 <15	100-95 95-90 90-85 85-80 80-70 70-60 60-50 50-35 <35

Masalan, bo’z tuproqlar tarkibidagi fizik loy 28,1 %, qum 37,0 %, yirik chang 34,9 %, o’rtacha va mayda chang 16 yoki 12,1 % bo’lganda, mexanik tarkibiga ko’ra uning asosiy nomi - yengil qumoq bo’lib, qo’shimcha nomi - yirik chang qumlidir.

Mexanik tarkibining qo’shimcha nomi, misolda keltirgandek, tuproqda ko’proq uchraydigan ikki fraktsiya asosida berilib, oxirida aytiladigan (masalan, qum) uning ko’proq ekanligini ifodalaydi.

N.A. Kachinckiy o’zining mukammal (uch hadli) klassifikatsiyasida qum, chang va loyqalarning nisbatini ham hisobga oladi, shunga ko’ra qaysi fraktsiyaning ko’pligiga qarab tuproq turli nom bilan ataladi. Masalan, og’ir qumoq va o’rta qumoq tuproqlar yana quyidagi guruhlarga bo’linadi: changli-loyqa tuproq, loyqa-changli tuproq, yirik changli-loyqa tuproq, loyqa-yirik changli tuproq, changli tuproq, yirik changli tuproq, qum-changli tuproq, loyqa-qum tuproq, changli-qum tuproq. O’rta va yengil soz tuproqlar esa loyqali-chang tuproq, changli-loyqa tuproq, yirik changli-loyqa tuproq, loyqali-yirik chang tuproqlarga bo’linadi.

Qovushmagan qumlar: mayda donador, o’rtacha donador, yirik donador, mayda donador-shag’alli, o’rtacha donador-shag’alli (graviyli), yirik donador-shag’alli qovushmagan qumlarga bo’linadi. Qovushmagan qumlarda chang va loyqalar miqdori hisobga olinadi va zarrachalarning katta-kichikligiga qarab ular tegishli nom bilan ataladi.

Nurash qobigi hamda tuproq tarkibidagi turli katta kichiklikdagi zarralarning foiz hisоbidagi nisbiy miqdori ularning mexanik tarkibi deyiladi. O’lchami 0,01 mm dan katta bo’lgan fraksiyalarni fizik qum deb 0,01 mm dan kichik bo’lgan fraksiyalarni esa fizik loy deb atash qabul qilingan.