O’. Toshbekov tuproqshunoslik asoslari fanidan o’quv-uslubiy majmua

Mas’ul muharrir: Qishlоq xo’jаligi fаnlаri dоktоri, prоf. R.Qurvоntоev.

Taqrizchilar: Qishlоq хo’jаlik fаnlаri nоmzоdi, dоts. I.U. O’rаzbоev.

Qishlоq хo’jаligi fаnlаri nоmzоdi, dоts. T. Kuliyev.

MUNDARIJA

№	Mavzular	Bet
	So’z boshi........................	5
	Ishchi o’quv dasturi	6
	Fanni o’qitishning kontseptual asoslari	11
1.	Kirish. Tuproqshunoslik fanining rivojlanish tarixi to’g’risida tushuncha.	13
2.	Tuproq paydo bo’lish jarayonining umumiy sxemasi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar	19
3.	Tuproqning morfologik belgilari.	31
4.	Tuproq paydo qiluvchi ona jinslarning mineralogik tarkibi	40
5.	Tuproq va tuproq ona jinslarining mexanik tarkibi.	47
6.	Tuproq hosil bo’lishida tirik organizmlarning ahamiyati.	56
7.	Tuproq organik qismining kelib chiqishi, tarkibi, hossalari va ahamiyati.	71
8.	Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati	82
9.	Tuproq kislotaliligi va ishqoriyligi, buferligi, agronomik ahamiyati	93
10.	Tuproq strukturasi (donadorlik).	103
11.	Tuproqning fizik va fizik mexanik xossalari va uni boshqarish.	114
12	Tuproq unumdorlgi va uni yaxshilash tadbirlari.	123
13	MDX va O’zbekiston xududidagi tuproqlarni rayonlashtirish prinsiplri	132
14	Tayga o’rmon va o’rmon dasht zonasining tuproqlari.	138
15	Cho’l va cho’l-dasht zonasining tuproqlari	148
16	Gidromorf tuproqlar	160
17	Tuproq eroziyasi va unga qarshi kurash choralari	167
18	Tuproq bonitirovkasi va yerlarni iqtisodiy baholash. Tuproq xaritalari va xaritogrammalaridan qishloq xo’jaligida foydalanish.	173
№	LABORATORIYA ISHLARI	Bet
1.	Tuproqni analizga tayyorlash.	198
2.	Tuproqning gigroskopik namligini aniqlash.	200
3.	Tuproqning hajm massasini aniqlash	202
4.	Tuproqning solishtirma massasini aniqlash.	204
5.	Tuproq tarkibidagi gumus miqdorini Tyurin usulida aniqlash	205
6.	Suvli so’rim analizi va natijalarni taxlil qilish	210
7.	Tuproq PH ni aniqlash usullari	219
8.	Tuproqdagi CO2 karbonatni atsidimetrik usulda aniqlash	221
9.	Tuproqning morfologik belgilarini o’rganish	223
10.	Tuproq xaritalarini o’rganish va undan foydalanish	227

so’z bоshi

Oliy ta’lim muassasalarining 5110500-Geografiya o’qitish metodikasi yo’nalishi bo’yicha 2-blokda Tuproqshunoslik asoslari fani o’tilishi rejalashtirilgan.

Tuproqdan ilmiy asosda to’g’ri foydalanish uchun uning xossasini, xususiyatlarini, tavsifini, agronomik ko’rsatkichlarini, tabiiy unumdorligini va ma’lum tabiiy sharoitlarini hisobga olish kerak.

Tuproqshunoslik кursi o’zigа хоs mахsus кurs bo’lib, uning birinchi qismida tuproq paydo bo’lish jarayoni, tuproq profilining tuzilishi, tuproqning tarkibi, xossalari va unumdorligiga oid malumotlar berilgan.

Mazkur kursning nazariy qismida mavzuga oid muommalar, o’quv maqsadlari, nazorat savollari va mustaqil ish topshiriqlari keltirilgan. Leksiyalar kursini tayyorlashda “ta’limning ilmiyligi” yoki “ilm orqali bilim egallash” tamoyili asosida shu sahoga oid ilmiy adabiyotlar, jurnallardagi ilmiy maqolalar hamda internetdan olingan materiallardan keng foydalanildi. Laboratoriya mashg’ulotlari o’tkazish tartiblarini bayon qilishda ushbu mashg’ulot o’tkazishdan kutilayotgan o’quv maqsadlari, kerakli jihozlar va materiallar, ishni bajarilish ketma-ketligi batafsil yoritildi

Tuprоqni tаbiаtdа vа lаbоrаtоriya shаrоitidа birgаliкdа o’rgаnish, tuprоq hоsil bo’lishi, rivоjlаnishi, tаrqаlishi vа unumdоrligini bеlgilаsh каbi murаккаb mаsаlаlаrni hаl etishni tа’minlаydi. Bu mаsаlаlаrni аmаlgа оshirish uchun yuqоri mаlакаli mutахаssislаrni tаyyorlаsh lоzim.

Shuning ushun hаm tаlаbаlаr geologiya, minerologiya, biologiya, kimyo kabi fаnlardan olgan bilimlarini yanada chuqurroq o’rganishlari zarur.

Har bir mavzu oxirida yakuniy xulosalar, bilimni sinab ko’rish uchun nazorat savollari, tegishli adabiyotlar ro’yxati va fanda yechimini kutayotgan asosiy ilmiy muommalar keltirilgan.

Qo’llanma to’g’risida o’z fikr-mulohazalaringizni bildirasiz degan umiddamiz.

Manzilimiz: 707012. Guliston shaxri, IV-mavze, Guliston davlat universiteti,

Qishloq xo’jalik asoslari kafedrasi.

ISHCHI O’QUV DASTURI

FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI

Fanning maqsadi: Tuproqshunoslik asoslari fanining maqsadi geografiya yo’nalishi bo’yicha ta’lim olayotgan talabalarga tuproqshunoslik asoslari fani oldiga qo’yilgan vazifalari, tuproqni o’rganish usullari, fanning ahamiyati va fan oldidagi vazifalarni hal etishda qaysi fanlar bilan bog’liq holda ish olib borish kabi masalalarni o’rganishdan iborat.

Fanning vazifalari: Talabalar ushbu fanni o’rganish davomida quyidagi vazifalarni hal qilinadi: tuproqning kelib chiqishi, tarqalishi, tarkibi, hossalari, qishloq xo’jaligida foydalanish, tuproq unumdorligini oshirish va tuproqni tekshirish usullarini o’rganish.

FANNING MAZMUNI

MARUZA MAVZULARI, KO’RILADIGAN MASALALAR

VA AJRATILGAN VAQT

№	Mavzular	Ko’riladigan masalalar	Soat
1.	Tuproqshunoslik faniniga kirish.	Tuproq haqida tushuncha, tuproqning ta’rifi. Tuproqshunoslikning umumiy va maxsus uslublari .Boshqa fanlar bilan aloqasi. Tuproqshunoslik tarixi. Fanning muommolari.	2
2	Tuproq paydo bo’lish jarayonining umumiy sxemasi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar	Tuproq paydo bo’lish jarayonining umumiy sxemasi. Tog’ jinslari va minerallarning nurashi. Nurash va uning tiplari.Tuproq xosil qiluvchi yotqiziqlarning paydo bo’lishi va tarkibi.	4
3	Tuproqning morfologik belgilari.	Tuproq profilining tuzilishi, tuproq qatlamlari, zichligi, g’ovakligi, yangi yaralmalar, qo’shilmalar va ularning tuproq paydo bo’lishidagi ahamiyati	2
4.	Tuproq paydo qiluvchi ona jinslarning mineralogik tarkibi	Tuproq paydo qiluvchi jinslar va tuproqning qattiq zarralarining tarkibi. Birlamchi va ikkilamchi minerallar. Tog’ jinslari va tuproqdagi minerallarning tuproq unumdorligidagi ahamiyati va tuproq xossalariga ta’siri	2
5.	Tuproq va tuproq ona jinslarining mexanik tarkibi.	. Tuproqning mexanik tarkibi va mexanik elementlarning ta’snifi. Tuproq ona jinsining mexanik, mineralogik va kimyoviy tarkibining tuproq unumdorligiga ta’siri	2
6.	Tuproq hosil bo’lishida tirik organizmlarning ahamiyati.	. Tirik organizmlarning tuproq paydo bo’lishidagi ahamiyati. Yashil o’simliklar va mikroorganizmlarning tuproq paydo bo’lishidagi ahamiyati.	2
7.	Tuproq organik qismining kelib chiqishi, tarkibi, hossalari va ahamiyati.	Tuproq organik qismining hosil bo’lishi. Tarkibi va hususiyatlari. O’simlik qoldiqlarining kimyoviy tarkibi. O’simliklar - tuproq hosil bo’lishida muhim manba.	2
8	Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati	Tuproq kolloidlarining tuzilishi, tarkibi va hossalari. Mineral, organik va organomineral kolloidlar. Koagulyatsiya va peptizatsiya hodisasi. Gel va zol hosil bo’lishi. Tuproqning singdirish qobiliyati, turlari. Tuproqdagi singdirilgan kationlar tarkibi. Singdirish sig’imi va ularning tuproq hossalariga ta’siri.	4
9	Tuproq kislotaliligi va ishqoriyligi, buferligi, agronomik ahamiyati	Tuproq PH ko’rsatgichi. Tuproqning buferlik qobiliyati va uning agronomik ahamiyati. Tuproq reaksiyasini boshqarish yo’llari(Kimyoviy melioratsiya).	2
10.	Tuproq strukturasi (donadorlik).	Donadorlik turlari va uni hosil qiluvchi sharoitlar. Donadorlikning tuproq unumdorligi, g’ovakligi, fizik-kimyoviy sharoitlarning rivojlanishiga ta’siri. Ularni aniqlash va muhofaza qilish usullari.	2
11	Tuproqning fizik va fizik mexanik xossalari va uni boshqarish.	Tuproqning umumiy fizik xossalari(Solishtirma massasi, xajim massasi, g’ovakligi). Tuproqning fizik mexanik xossalari(Yopishqoqlik, plastiklik, ko’pchish, cho’kish, solishtirma qarshilik va b.). Fizik xossalarning tuproq strukturasi, mexanik tarkibi, organik moddalar miqdori va boshqa faktorlarga bog’liqligi.	4
12.	Tuproq unumdorlgi.	Tuproq unumdorligi to’g’risida tushuncha. Tabiiy, sun’iy,potentsial,effektiv, nisbiy, iqtisodiy unumdorlik kategoriyalari. Unumdorlikning pasayib ketish hodisasi. Tuproq unumdorligini tiklash va oshirish borasidagi chora-tadbirlar.	2
13	MDX va O’zbekiston xududidagi tuproqlarni rayonlashtirish prinsiplri	Tuproq resurslari va ulardan dehqonchilikda foydalanish. Tuproq geografik rayonlashtiririshda taksonomik birliklardan foydalanish. Agrotuproq rayonlashtirish prinsiplari. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish.	2
14	Tayga o’rmon va o’rmon dasht zonasining tuproqlari.	Podzol, botqoq, qora tuproqlar ularning tarqalishi, tuzilishi, tasnifi, tarkibi va xossalari, muxofaza qilish va qishloq xo’jaligida samarali foydalanish.	4
15	Cho’l va Cho’l-dasht zonasining tuproqlari	Sur-qo’ng’ir, taqir.qumli va bo’z tuproqlar. Ularning tarqalishi va xossalari, tuzilishi, tasnifi, muxofaza qilish va qishloq xo’jaligida samarali foydalanish.	4
16	Gidromorf tuproqlar	Cho’l va bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari. tuzilishi, tasnifi, tarkibi va xossalari, muxofaza qilish, qishloq xo’jaligida samarali foydalanish va unumdorligini oshirish yo’llari.	2
17	Tuproq eroziyasi va unga qarshi kurash choralari	Eroziya turlari. Uning tuproq unumdorligiga ta’siri. Tuproqni eroziyadan muhofazalash usullari va ulardan qishloq xo’jaligida foydalanish.	2
18	Tuproq bonitirovkasi va yerlarni iqtisodiy baholash. Tuproq xaritalari va xaritogrammalaridan qishloq xo’jaligida foydalanish.	Tuproq unumdorligini baholash usullari. Pasaytirish koeffisentlari. O’zbekistonda tarqalgan tuproqlarning sifat bahosi. Tuproq xaritasi va xaritogrammalari bilan tanishish.	4
Jami:			48

LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI MAVZULARI, KO’RILADIGAN MASALALAR VA AJRATILGAN VAQT

№	Mavzular	Soat
1.	Tuproqni analizga tayyorlash.	4
2.	Tuproqning gigroskopik namligini aniqlash.	4
3	Tuproqning hajm massasini aniqlash	4
4	Tuproqning solishtirma massasini aniqlash.	4
5	Tuproq tarkibidagi gumus miqdorini Tyurin usulida aniqlash	4
6	Suvli so’rim analizi va natijalarni taxlil qilish	12
7	Tuproq PH ni aniqlash usullari	4
8	Tuproqdagi CO2 karbonatni atsidimetrik usulda aniqlash	4
9	Tuproqning morfologik belgilarini o’rganish	4
10	Tuproq xaritalarini o’rganish va undan foydalanish	4
Jami: 48

ТУПРОQШУНОСЛИК АСОСЛАРИ ФАНИДАН ТАЛАБА

МУСТАQИИЛ ИШЛАРИ МАВЗУЛАРИ

№	Mavzular	Soat
1	Tuproqshunoslik soxasidagi ilmiy yangiliklar bilan tanishish	8
2	Tuproqning kimyoviy tarkibi. Tuproqdagi kimyoviy elementlar	12
3	Tuproqning radioaktivligi.-	8
4	Tuproqning siv va havo xossalari va rejimi	16
5	Tuproq eritmasi va tuproqdagi oksidlanish – qaytarilish jarayoni	12
6	Arktik va subarktika tundrasining tuproqlari.	8
7	Saxro mintaqasi tuproqlari	12
8	Daryo sohil va tog’ viloyati tuproqlari	8
9	Dunyo tuproqlari	12