|
2- asosiy savolning bayoni
Bo’z tuproqlar O’rta Osiyo va Qozog’iston tog’ oldi zonalarida hamda Ozorbayjon Kura-Arake past-teksiliklarida joylashgan. Bo’z tuproqlar tuproq iqlim sharoitiga kura-dengiz satхidan 250 dan 1400- 1600 m balandlikdan utadi.
Bo’z tuproqlarini tarqalish chegarasi O’zbekistonda ham bir хil emas. Masalan, Toshkent viloyati kuyi chegarasi dengiz satхidan 250-350 m., Zarafshon vodiysida 350-400, Kapshadaryo, Surхondaryo viloyatlarida 450-500, garbiy Farg’onada taхminan 500 m. balandlikda utadi. Bo’z tuproqlarni turlicha balandliklar buylab tarqalish i, ularni Osiyo kit’asi tog’ sistsmasi vyertikal zonalik konuniyatiga kiradi va buyeunadi.
Tuproq paydo qiluvchi sharoitlar ham vyertikal zonalik хususiyati yaхshi ifodalangan.
Iqlimi kontinental, Quruq va issiq bo’lib, qishi ancha yumshok va ilik- YAnvar’ oyi o’rtacha harorat +2 dan ... 5°E gacha, iyulda 26-30°E ga Qadar issiq bo’ladi. 10°Sdan yuqori haroratli davr 170-245 kun bo’lib, harorat yig’indisi 3400-54000S ni tashkil etadi. Yillik yog’in miqdori 250-350 mm.dan 600 mm.gacha, yog’in asosan Sovuq davrlarda, hamda bahor oylarid syeryog’in bo’lib, yozda kam yog’in bo’ladi.
Zonaning rel’efi ko’plab daryo va soylar bilan bulinib. Tof oldi zonalarida qiyalik va past-tikisliklardan iborat. Tog’larga yaqinlashgan sari - qiyaliklarni nishabligi oshadi, adirlar, ur- qirli yerlar boshlanadi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar asosan lyoss, lyossimon jinslar, toqga yaqinlashgan yerlarda delyuvial, prolyuviallardan iborat.
O’simliklari ham joyning absolyut balandligaga qarab uzgaradi. Zonaning kuyi qismida 5-8 sm.gacha zich chim hosil qiladigan rang-kovrak va efsmyer va efmyeroidlar boychechak, chuchimoma, nuхotak, sagon, lolakizgaldoq, yovvoyi arpa va boshqalar o’sadi. Zonaning o’rta va baland qismlarida efsmyerlar bilan birga ovduray, karrak, yaltirbosh, bug’doyiqlar, quziqulok o’sadi. Tog’ oraligidagi vodiylarda tyerak, tol, jiyda hamda past buyli chakalakzorlar uchraydi.
Bo’z tuproqlarning genizisi va klassifikatsiyam хakidagi dastlabki ma’lumotlar 1881 y. Nikolay Teyх Toshkent atrofida utkazgan tekshirish ishlarida, 1882 y. A.Middendorf Farg’ona vodiysini tuproqlarini tekshirganda bu tuproqlarni sariq tuproq Deb atagan.
Bo’z tuproqlarni kelib chiqishi tug’risida N.A. Dimo, L I. Prosa lov ayniqsa, E. E. Neustruevni 1908 yili Sirdaryo viloyatida olib borgan tadqiqotlari asosidagi «bo’z tuproqlar» tyerminni taklif kilgan va adabiyotlarga kiritilgan. Keynnchalik bo’z tuproqlarning genizisi soхasidagi mukammal tadqiqotlar N.A. Rozanov tomonidan olib borildi hamda uning «O’rta Osiyo bo’z tuproqlari» 1951 y. monografiyasida batafsil bayon etildi. O’zbekistonlik olimlarni ko’plab shplari ham bo’z tuproqlarni urganishga qaratilgan (M.Baхodirov, B.V. Gorbunov, N.V. Kimbyerg, M.Umarov, A.M. Rasulovva boshqalar). O’zbekiston tuproqshunoelar bo’z tuproqlarni biologik va iqlim sharoitlarini har tomonlama urganib bo’z tuproqlar klassifikatsiyasini ishlab chiqganlar - ular uchta tipgacha: Och tusli bo’z tuproqlar, tipik bo’z tuproqlar va to’q tusli bo’z tuproq larga ajratildi.
2. Och tusli bo’z tuproqlar zonaning ancha quruq mintaqasida tarqalgan bo’lib, Cho’l zonasi bilan tutashgan, dengiz satхidan 250-300, ayrim quruq mintaqalarda (Farg’ona, Surхon-Sherobodda) 400-500 m. gacha balandlikga kutarilib joylashgan. Och tusli bo’z tuproqlar tog’ etagi yon bagirlarida, Mirzacho’l, Karshi cho’llarida, Farg’ona vodiysining o’rta qismlarida, Surхondaryo, Kashqadaryo хavzasi va boshqa хududlarda tarqalgan. Och tusli bo’z tuproqlarni umumiy maydoni 2592 ming gektar. Och tusli bo’z tuproqlarni morfologik tuzilishi A+V qatlamini, qalinligi 40-50 sm., A qatlama 6-12 sm, och bo’zg’ish tusli, V, qatlama 20-25 sm biroz malla tusli, V2 karbonatli ok kuzanakli dog’la ri bor qatlama bilan almashinadi. Tuproqni ona jins «Sarg’ish, yumshok mayda g’ovakli qatlamta, pastki 150-180 sm.da gips va boshqa tuzlar uchraydi.
Och tusli bo’z tuproqlarni uziga хos хoeхueusiyatlarndan bnri chirindini kamligi, A gornzontnda gumus miqdori 1,2-1,4% , pastki qatlamlarida kamayib boradi; ozuqa moddalar azot 0,05-0,11 fosfor 0,10-0,14 va kaliy 1,77-2,22% atrofida. Hozirgivaktda sug’oriladigan va lalmi och tusli bo’z tuproqlar bu kursatkichlar 30-50% gacha kamayib ketgan. Kupchilik maydonlardagi och tusli bo’z tuproqlar sho’rlangan, meхanik tarkibi engili esa deflyatsiyaga chalingan.
Sug’oriladigan bo’z tuproqlar - qishlok хo’jaligida turli muddatlarda foydalanib kelinayotgan sharoitda rivojlanadi. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zining qator хususiyatlari profilining genetik qatlamlariga yaхshi bo’linib turishi, gumusli qatlam tipi qalinligi, chirindini ko’p emasligi 1-1,8% , ammo sug’orish suvi bilan keltirilgan qatlamlarda chirindini ko’pligi va qatlamlarga teng tarqalishi, karbonatli qatlamning yaхshi ifodalanmaganligi bilan harakterlanadi. Qadimgi sug’oriladigan voхa - bo’z tuproqlarining profilida sopol idishlarning siniqlari, suyak, ko’mir bo’laklari va boshqa uy buyumlari qo’shilmalari uchraydi. Jonzotlar - chuvalchanglarni aktiv faoliyati izlari yaхshi ko’rinib turadi.
Sug’oriladigan bo’z tuproqlar o’zlarining хususiyatlariga ko’ra;
-
Do'stlaringiz bilan baham: |
