O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nafas markazi
 uzunchoq m iyaning turli q ism larid a g i neyronlam ing bir n ec h a 
guruhidan vujudga kelib, yagona funksional tizim hisoblanadi. N afas markazi V aroliy 
k o ‘prigining  yuqori  chegarasi  bilan  uzunchoq  m iy a n in g   pastki  qism i  o 'rta s id a  
retikulyar form atsiyaga tegishli sohada joylashgan. N a fa s m arkazini ayrim y ad ro g a 
o   xshash mustaqil anatom ik tuzilm a deb hisoblash k erakm i yoki nafas harakatlarini 
idora etishga  ixtisoslashgan retikulyar form atsiya b o ‘lagi  d eb  qarash kerakm i,  bu  
to  g   r id a n h a n u z y a k d ilfik ry o ‘q .U m u m a n o lg a n d a n a f a s m ark a zin in g en g m u h im  
qism lari 
pnevmotaksis,  ekspirator
  va 
inspirator
  m a rk a zla rd ir,  bu  m arkazlam ing 
funksiyalari yuqorida aytib o‘tilgan edi. Im pulslar n afas m arkazidan orqa m iyaning 
diafragm an!  va  q o v u rg ‘a  aro  m uskullam i  in n e rv a tsiy a lo v c h i  m otoneyronlariga 
keladi. X uddi shuning uchun ham  orqa miyani 4 -b o ‘y in  se g m en tin in g y u q o risid an  
qirqib q o ‘yish natijasida nafas olish to ‘xtaydi (o rq a  m iyaning 4 -b o ‘yin segm entidan 
yuqoridagi n eyronlam ing o ‘siqlari diafragm a n erv in i h osil qiiadi).
N afas m arkazining ritm ik faoliyati uzunchoq m iy a bilan o rq a miyadagi b o sh q a 
m arkazlar holatiga t a ’sir etadi.  Y urak faoliyatini id o ra  etuvchi m arkaz bilan nafas 
m arkazi  o ‘rtasidagi  b o g ‘lanish  ayniqsa  yaqqol  k o ‘rin ad i. 
Nafas  olish
  -  
yurak 
refleksi.  yoki  nafas  aritmiyasi
  shu  b og'Ianish  n a tija sid ir.  Bu  refleks  shundan 
iboratki, nafas chiqarishningoxirida navbatdagi n afas olishdan oldin yurak faoliyati 
to ‘g ‘ri  davriylik  bilan  sekinlashadi.  O rqa  m iya  m a rk a zla ri  bilan  nafas  m arkazi 
o ‘rtasidagi b o g ‘lanish L.A. O rbeli bilan K.I. K untsm an ta jribasida k o ‘rsatib berildi. 
Itning bir oyoq  panjasi 
deafferentatsiyalangach,
  y a ’n i  shu oyoqdan  orqa  m iyaga 
im puls o ‘tkazuvchi o rq a ildizlar qirqib q o ‘yilgach, k ey in g i oyoq itning nafas olish 
ritm iga muvofiq harakatlanganini L.A. O rbeli bilan K .l. K untsm an kuzatishgan.
Deafferenlatsiyaorqamiyaningtegishli qismlaridagi tormozlanishjarayonlarini izdan 
chiqargan, shunga k o ‘ra orqa miyaning motor m arkazlari  nafas markazidan retikulo* 
spinal yo‘llar orqali o ‘ziga keluvchi impulslarga qo ‘z g ‘alish bilan reaksiya ko'rsatgan.
0 ‘pka, nafas yoMIari va nafas m uskullarining retse p to rlarid a n  nafas m arkaziga 
keluvchi  afferent  im p u lsla r  retik u ly ar  form atsiya  fao llig in i  m uayyan  d a ra jad a 
saqlashda aham iyatli.  B inobarin, nafas olishni  id o ra e tish d a g in a em as, retikulyar 
form atsiya faollashtiruvchi ta ’sir etgani uchun butun  m a rk a ziy  nerv sistem asining 
faoliyatida ham aham iyatlidir.
U zunchoq  m iya y ad ro lari  ovqat chaynash  em as  ( s o ‘rish),  yutish, qusish,  a k s a  
urish, y o ‘talish, ko ‘zni uchirish va boshqa reflektor a k tla m i bajarishda qatnashadi. 
Bu  r e fle k s la r  b o sh   m iy a n in g   k a tta   q ism i  boM m ay  tu r ib   tu g ‘ilgan  b o la la r  
(anensefalar)da ham kuzatiladi.
Emish  (so'rish)  harakatlari
  yan g i  tu g ‘ ilg an   b o la n in g   la b ig a  te g ilg a n d a  
namoyon bo‘ladi. Bu refleks uchlik nerviningsezuvchi oxirlari ta ’sirlangandayuzaga 
chiqadi, q o ‘z g ‘alish uchlik nevdan uzunchoq m iyada y u z nervi bilan til osti nervining 
m otor yadrolariga o ‘tadi.
Ovqat chaynash
  o g ‘iz b o ‘sh!ig‘idagi  re tse p to rlam in g   ta ’sirlanishiga ja v o b a n  
refleks y o 'li  bilan y u za g a  chiqadigan  harakat  akti  b o ‘Iib,  pastki ja g 'n in g  yuq o ri
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

¡a e ‘ga nisbatan siljish id a n  iborat. R. M agnusning m a ’lum otlariga qaraganda ovqat 
chaynash  m arkazi  u zu n c h o q   m iyada,  shuning  uchun  b u lb a r  hayvonlarda  ovqat 
chaynash  refleksini  y u z a g a   chiqarish  m um kin.  T alam us  va  m iya  p o   stlog  inrng 
m o to r zonalari b u tu n   boM gandagina ovqat chaynash akti nozikroq boshq an lad i.