O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

nsuW-sfigmografiya
 deb ataladi.  Y ozib olingan 
sfigm ogram m ada ikkita asosiy qism: yuqoriga k o ‘tarilgan -  anakrota va pastga 
tushgan  -   k atak ro ta  ajratiladi.  A nakrota  yurakdan  qonni  haydash  davrining 
boshlanishida, arterial bosim ortishi va tom irlam ing cho‘zilishidan hosil b o ‘ladi.
Katakrota qorinchalar sistolasining oxirida,  bosim  u yerda pasaya boshlaydi 
va puls chizig‘i pasaya boshlaganda hosil bo ‘ladi. Diastola vaqtida qorinchalardagi 
bosim  aortadagidan  pasaya boshlaganda qon orqaga qayta boshlaydi.  Bu  vaqtda 
yarimoysimon klapanlaryopilib, egri chiziqda insizura (chuqurcha) hosil bo‘ladi.
Qon  to ‘lqini  yarim oy  klapanlarga  urilib  qaytadi  va  bosim  ko‘tarilishining 
ikkilamchi  to ‘lqinini  hosil  qiladi,  bu  to ‘lqin  natijasida  arteriyalar  devori  yana 
cho‘ziladi. Natijada sfigmogrammada dikrotik (ikkilamchi) ko‘tanlish paydo bo‘ladi.
Arterial pulsni paypaslab yoki sfigmografik usul bilan aniqiash yurak qon-tomirlar 
sistemasining ñinksional holati to‘g ‘risida juda katta ma’lumot beradi.  Eng aw alo 
yurak urishlar soni, uning ritmi to‘g ‘risida baho berish mumkin. Ritmning o ‘zgarishi 
fiziologik bo‘lishi ham mumkin. Masalan, «nafas aritmiyasi» ayniqsa yoshlarda kuchli 
rivojlangan nafas olganda puls ko‘payishi  va nafas chiqarganda kamayishi.
Yurakning ayrim xastaliklarida puls defítsiti (yetishmovchiligi) kuzatiladi. Yurak 
urishlari soni puls soni bilan b irxil boMmaydi.
Kapilivarlarda qon ayianishi.
M ikrotsirkulyatsiya.
  K ap illy a rlar  en g   ko‘p  va  eng  yupqa  qon-tom irlar 
hisoblanadi. U lar hujayralararo b o ‘shliqda joylashgan. Ulaming diametri 4,5 dan 
30 mkm gacha, uzunligi esa 0,5-1,1 mm gacha bo‘ ladi. Turli to‘qÍmalarda ulaming 
soni  b ir  xil  em as.  M oddalar  alm ashinuvi  yuqori  b o ‘lgan  a ’zolarda  moddalar 
almashinuvi past a ’zolarga nisbatan ulam ing soni  Im 1 ga nisbatan olganda ko‘p. 
Masalan, yurak m uskullarida skelet muskullariga nisbatan ikki baravar ko‘p. Bosh 
miya kulrang m oddasida oq moddasiga nisbatan ko‘p.
Kapilyarllamingumumiy soniodam da lOmld, unmmiy uzunligi esa  100000 km 
ga teng. Bu esa y er sharini ekvator bo‘ylab 3 marta aylanib chiqish uchun yetarli.
Ikki turdagi ishlovchi kapillarlar tafovut qilinadi. 
Magistral kapillarlar
 arteriola 
va  venulalar  orasida  qisqa  tutashgan.  Boshqaiari  kapillarlar turi  birinchilaridan 
yon shoxlar oladi 
(yon shox kapillarlar)
 va venulaiarda tugaydi.
Funksional jih atd an  esa uch tipdagi kapillarlar farqlanadi: somatik, vissera! va 
sinusoid.
Somatik kapillarlar
 devorlari endoteliy v a bazal qavatlari uzluksiz joylashgan. 
Ular yirik oqsil molekulalarini o ‘tkazmaydi. Suv va unda erigan mineral moddalami 
oson o ‘tkazadi. Bu tipdagi kapillarlar: terida, skelet va silliq muskullarda bosh miya 
yarim sharlarining po ‘stlog‘ida uchraydi.
Visseral tipdagi kapillarlar
 devorida «darchalari» bo‘lib, shira chiqaruvchi va
236
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o ‘p miqdorda suv va unda erigan moddalami so‘ruvchi yoki makromolekulalami 
tez transport qiluvchi (buyrak, hazm kanali, endokrin bezlar) a ’zolarda boiadi.
Sinusoid tipidagi  kapillarlar
  b o ‘shlig‘ining  kattaligi,  endotelial  qavatning 
uzunligi, qisman bazal qavatini yo ‘q bo‘lishi bilan farqlanadi. Bu kapillarlar suyak 
ko‘migi, jigar, taloqda ko‘p. U lam ingdevorlari orqali mikromolekulalar va shaklli 
elementlar oson o ‘tadi.
Kapillyarlaming asosiy vazifasi: transkapillar almashinuv jarayonlarini amalga 
oshirish, hujayralami plastik va energetik mahsulotlar bilan ta’minlash va metaboüzm 
mahsulotlarini chiqarib tashiashdan iborat. Bu jarayonlam i am alga oshirish uchun 
ba’zi sharoitlar: kapillarlarda qon oqish tezligi, gidrostatik va onkotik bosim kattaligi, 
kapillarlar devorining o‘tkazuvchanligi, to ‘qimani hajm birligida perfiiziyalanishi, 
kapillarlar miqdori.
Bir  sutka  davomida  kapillarlar  to‘ri  orqali  8000-9000  I  qon  o ‘tadi.  Undan 
kapillarlar devorlari orqali 201 suyuqlik filtrlanadi,  1 8 1 esa qayta qonga so‘riladi. 
Limfa tomirlari orqali 2 1 suyuqlik oqib o ‘tadi.
V e n a la r d a   qon  a y la n is h i.  V en o z   sistem a  p o s tk a p illa r  venulalardan 
boshlanadi.  Sig‘im  tipidagi  tom irlar  bo‘lib,  yuqori  c h o ‘ziluvchanlik  va  past 
elastiklikka  ega,  mayda  venalar,  darvoza  venasi  va  kovak  venalardan  tashqari, 
ko‘pchilik venalami  ichki yuzasida klapanlari  bo‘ladi.  K lapanlar qonni  yurakka 
qarab  harakatini  ta’minlab,  orqaga  harakatlanishiga  y o ‘i  qo'ym aydi.  Venalarga 
organizmdagi qonning 70-80%  sig‘adi,
Odam  venalaridagi bosimni  uning ichiga  igna kiritib (bilak  venasiga)  ignani 
monom etr bilan ulab aniqlash mumkin. K o‘krak qafasidan tashqarida joylashgan 
venalarda bosim 5-9 mm sim. ustuniga teng. Vena pulsi deb, bir yurak sikii vaqtida 
venalarda bosimni va hajmni o‘zgarishiga aytiladi. Kichik va o ‘rtachadiametrdagi 
tomirlarda vena tomirlarining pulsi boMmaydi. Vena pulsini faqat yurak yaqinidagi 
v. jugularis da qayd qilish usuli