O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Download 13,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet147/243
Sana07.07.2021
Hajmi13,57 Mb.
#112049
1   ...   143   144   145   146   147   148   149   150   ...   243
Bog'liq
Normal fiziologiya (O.Alyaviya va b.) (1)

R
Q  = ------
R
bu yerda: Q - bir minutda yurakdan haydalib chiqqan qon miqdori, R-aortadagi 
o ‘rtacha  bosim,  R-tomir!arni  k o'rsatadigan  qarshiligi.  Bu  tenglamadan  kelib 
chiqadigon: R=Q-R ya’ni, aortadagi bosim (R) yurakdan bir minut davomida otilib 
chiqayotgan qon hajmiga (Q) va periferik qarshilikka (R ) to ‘g ‘ri proporsional. Bu 
ikki  ko‘rsatkichni  bilgan  holda  umumiy  periferik  qarshilikni  aniqlash  mumkin. 
Tomirlaming periferik qarshiliklari, har bir tomiming qarshiliklari yig‘indisiga teng. 
Tomirlami nayga qiyos qilib, uning qarshiiigini (R ) Puazeyl fonnulasi yordamida 
aniqlash mumkin:
J * - “ L
n r ^
bu  y erd a:  L -n a y n in g   u z u n lig i,  ç -n a y d a n   o q ib   o ‘ta y o tg a n   su y u q lik  
qovushqoqligi, 0-o‘zgarmas kattalik (3,14) aylananing diametrga nisbati, r-nayning 
radiusi.
Tomirlar sistemasi ju d a ko‘plab naylardan  iborat  b o ‘lib,  ulami  bir biri  bilan 
ulansa, summar qarshiligi, har b ir nayning qarshiliklari yig ‘indisiga teng:
R=R,+R2+ R + ...+ R 4
Tomirlami parallel ulab chiqilganda, ulaming qarshiliklari yig‘indisini quyidagi 
formula bilan hisoblash mumkin:
231
www.ziyouz.com kutubxonasi


R=-----------------------------
V
ä
/ V
ä
/ V
ä
  ‘ ...+ '/R ,
Bu formula yordam ida tomirlaming qarshiligini aniqlash mumkin emas, chunki 
tom irlar  diam etri  m uskullarning  qisqarishi  hisobiga  o ‘zgaruvchan.  Qonning 
qovushqoqligi ham doimiy emas; masalan, qon diametri 1 mm dan kichik tomirlardan 
o ‘ta y o tg a n   b o ‘ls a ,  u n in g   q o v u s h q o q ü g i  o zay ad i.  C hunki  to m ird a n   qon 
o ‘tayotganda uning markazida shaklli elem entlar joylashgan bo'ladi.
Tomirlar sistem asining deyarli barcha qismlarida qon oqimi laminar harakatga 
ega. Tomirlarga parallel holda qon qavat-qavat bo‘lib joylashib harakatlanadi. Bunda 
tomir devorlarigayaqin joydagilari deyarli harakatlanmaydi, unga nisbatan, ikkinchi 
qavati unga nisbatan uchinchi qavati va h. k.  shaklli eiementlari markazda tezroq 
harakatlanadilar, plazm a esa tomir devoriga yaqin harakatlanadi. Qon oqish tezligi 
qon-tom irlarida  turlicha:  aortada  40  sm /sek,  arteriyalarda  40  dan  10  gacha, 
arteriolalarda  1 0 d a n 0 ,l gacha, kapilyarlarda 0,1  dankam,venulalarda0,3 dan kam, 
venada 0 ,3 -5  kovak venul 5-20 sm/sek.
Tomirlarda laminar oqimdan tashqari, yana turbulent (girdobli) oqim ham mavjud 
Turbulent oqim  arteriyalam i toraygan joylarida,  hamda o ‘tkir burilgan joylarida 
uchraydi.
Gem odinam ikaning  asosiy  ko‘rsatkich!ari  bo‘lib,  hajm tezligi  qonni  aylanib 
chiqish vaqti va tom irlam ing har xil qism larida bosimlar farqi hisoblanadi.
Qonning hajm  tezligi -  bir minutda aorta yoki kovak venalar orqali va o ‘pka 
arteriyasi yoki o ‘pka venalari orqali o ‘tgan qon hajmi bir xil. Yurakdan chiqayotgan 
qon miqdori unga kelayotgan qon m iqdoriga teng.
Qon oqishining chiziqli tezligi
 Chiziqli tezlik qon zarralarining tomirda siljish 
tezligini ifodalaydi va mm/sek larda (sm) (sekund) oMchanadi.
sm/s
63-rasm. Qon-tomirlaming har 
xil qismidagi o‘rtacha chiziqli tezlik.
A orta 
Arteriolalar 
V e n a la r
Arteriya lar 
Kapiltyarlar
Chiziqli tezlik (V ) -  hajm tezligining (Q ) qon-tomir ko'ndalang kesimi umumiy 
yuzasiga b o ‘linganiga teng:
www.ziyouz.com kutubxonasi


Bu formula yordamida topiïgan tezlik -  o ‘rtachatezlikdir. Oqimning markazida 
chlziqli tezlik maksimal, tomir devori ishqalanishi kuchli boMganligi uchun minimaldir. 
Aortada 50-7 0  sm/sek. Kapillyarlarda -0 ,0 5  sm/sek. A rteriyalarda 2 0 -4 0  sm/sek, 
arteriolada-0,5 sm/sek. Venalarda chiziqli tezlik 25-3 0  sm/sek.
Qonni  aylanib  chiqish vaqti.
  Q on  zarralarini  katta  va  kichik  qon  aylanish 
doirasini  aylanib o ‘tishi uchun  zarur b o ‘!gan vaqtga 
qonni aylanib chiqish vaqti 
deb ataladi. Issiq qonli hayvonlarda 27 sistolani tashki! qiladi. Agar odam yuragi 
minutiga 70-75  marta qisqarganda,  qon butun  gavdani  2 0 -2 3   sekundda aylanib 
chiqadi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, qon-tomiri o ‘qi bo‘ylab oqish tezligi uning 
devori  oldidagi  tezlikka  qaraganda yuqoriroq.  Q on-tom irlarining  devorlari  ham 
turlicha, bundan tashqari ulam ing uzunligi ham har xil. Dem ak, qonning hammasi 
gavdaning  barcha  qon-tomirlarini  shunday  tezlik  bilan  aylanib  chiqavermaydi. 
Qolaversa m a’lum miqdordagi qon qon depolaridaham  bo‘ladi.
Qon aylanib chiqish vaqtini oksigemometriya usuli bilan yoki qonga organizmda 
uchraydigan biroryot m oddayuborish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
A r te r ia l  q o n   b o sim i.  A rte ria l  qon  bosim i  g em o d in a m ik a n in g   asosiy 
k o ‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.  Uni aniqlash klinikada katta ahamiyatga ega. 
Arterial bosim ko‘rsatkichini aniqlovchi omillar boMib, qon oqim ining hajm tezligi 
va tom irlam ing umumiy periferik qarshiligi hisoblanadi.  Arterial  bosim kattaligi 
mm. sim. ust. larida hisoblanib va quyidagi omillar: yurakning qon haydash kuchi, 
qon-tomirlarining periferik qarshiligi va qonning hajmi bilan aniqlanadi.
Har bir sistola va diastola vaqtida arterial bosim o ‘zgarib turadi. Uning ko‘tarilishi 
qorinchalar sistolasi bilan bog‘liq boMib, sistolikyoki maksimal bosim deb ataladi.
Sistolik bosim o ‘z navbatida: yon va oxirgi bosim larga boMinadi.  Yon bosim 
tom irlar devoriga beradigan bosim i. Oxirgi bosim -  m a’lum  qon-tom ir sohasida 
harakatlanayotgan qonni potensial va kinetflc energiyayig‘indisi hisoblanadi. Uning 
kattaligi  110-120 mm sim ust teng.
Yon sistolik bosim oxiri, sistolik bosim orasidagi farq zarba bosimi deb ataladi. 
U  yurak  faoliyati  va  tomirlar  devori  holatini  anglatadi.  A rteriya  va  arteriolalar 
tarmoqlangan oxirgi qismlarida bosim  20-3 0  mm sim ust teng.
D iastola vaqtida arterial  bosim ning pasayishi 
diastolik
 yoki 
minimal bosim 
deb  ataladi.  Uning  kattaligi  asosan  qon  oqimi  periferik  qarshiligiga  va  yurak 
qisqarishlari  soniga bog‘liq.  S istolik  va  diastolik  bosim lar orasidagi  farq 
puis 
bosimi
  deb  ataladi.  Har  bir  sistolada  otilib  chiqqan  qon  hajm iga  puis  bosimi 
proporsionaldir. Kichik arteriyalarda bu bosim pasayadi, arteriola va kapillarlarda 
esa doimiy b o ‘ladi.
Sistolik, diastolik bosimlardan tashqari, yana o ‘rtacha bosim ham farq qilinadi. 
0 ‘rtacha bosim sistolik bosim bilan diastolik bosim o ‘rtasidagi m iqdor boMib, qon 
bosimining  puis  bosimi  boMmaganda,  tabiiy  sharoitda  o ‘zgaruvchi  qon  bosimi 
beradigan gemodinamik effektni bera oladi. 0 ‘rtacha bosim diastolik bosimgayaqin 
bo‘ladi. Sistolik va diastolik bosim  har birarteriyada o'zgaruvchan boMsa, diastolik 
bosim nisbatan o'zgarm as kattalik hisoblanadi.
Bosimning diastolada pasayish  vaqti  sistolada  ko‘tarilish  vaqtiga qaraganda
233
www.ziyouz.com kutubxonasi


ortiqroq boMgani uchun, o‘rtacha bosim  m iqdori diastolik bosimga yaqinroq.
A rterial bosim ning ko‘tarilishi 
arterial gipertenziya
, pasayishi esa -  
arterial 
gipotenziya
  d eb   ataladi.
Arterial bosim ni aniqlashning ikki usuli: qonli yoki bevosita va qonsiz bilvosita 
usullari mavjud.
1733  yilda  S.  Xels  otlarda  arterial  bosimni,  qonli  usuli  yordamida  aniqladi. 
Keyinchalik  nem is  olimi  K.  Lyudvig  bu  usulni  takomillashtirib,  yozib  oluvchi 
moslam alarga ulab o ‘ziga xos egri chiziqni yozib oldi.

Download 13,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   143   144   145   146   147   148   149   150   ...   243




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish