O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

XIII
SENSOR TIZIM
Sensor tizim ning um um iy fiziologiyasi.
Sensor tizim (l.P.Pavlov 
bo‘yicha analizator) nerv tizimining bir qismi hisoblanib, u qabul qilishga 
ixtisoslashgan elementlar - sensor reseptorlar deyiladi, ular tashqi va 
ichki m uhitdan ta ’sirotlarni qabul qiluvchi, reseptorlardan olingan 
axborotni miyaga oik azu v ch i nerv y o ila ri va olingan axborotni qayta 
ishlovchi bosh miyadan iboratdir. Sensor tizim bosh miyaga axborotni 
yetkazib beradi. Har qanday sensor tizimning ishi turli ko‘rinishda qabul 
qilingan ta ’sirotlami nerv impulslariga aylantirib, ularni neyronlar zanjiri 
orqali markaziy nerv tizimiga yetkazib berishdan iborat bo iad i. Impulslar 
kelishi tufayli bosh miya katta yarim sharlari sezgilar, idroklar, tasavvurlar, 
y a ’ni tashqi olam hissiy in’ikosining turli shakllari yuzaga chiqadi. Bosh 
miya yarim sharlariga kelgan axborotlar oddiy reflekslardan tortib, to 
insonning ruhiy faoliyati uchun zarurdir. Shuning uchun I.M.Sechenov 
«B osh m iya refle k slari» asarid a «P sixik akt ongda tash q i hissiy 
qo‘zg ‘alishdan tashqari hosil b o i a olmaydi» - deb yozgan edi.
401

---

I.P.Pavlov reseptorlarni - analizatom ing periferik b o ‘g ‘ini, afferent 
neyronlar o ‘tkazuvchi y o ila r bo iim in i tashkil etsa, katta yarim sharlar 
po‘stlog‘i analizatorlarning markaziy oxirlari deb hisoblanadi.
S e n s o r tiz im n in g te k s h ir is h u su lla ri.
S e n so r tiz im n in g
elektrofiziologik, neyrokimyoviy, morfologik hamda asosan so g io m va 
nosogiom insonlarda qabul qilishning psixofiziologik analizi oikaziladi, 
b undan ta sh q a ri, sen so r tizim n i o ‘rg an ish d a m o d e lla sh tirish va 
protezlash usullari ham qoilaniladi.
Modellashtirish - sensor tizimning biofizik va kompyuter modellaridir, 
hozircha eksperimental usullar bilan o ‘rganib b oim aydigan vazifalami 
va xossalarni modellashtirish orqali о ‘ rganiladi.
Protezlash - sensor tizim faoliyatini qanday darajada bilishimizni 
tekshiradi. Elektrofosfen k o iu v protezlari bunga misol b o ia oladi.
Sensor tizim tuzilishining umumiy tarzlari.
Hayvon va shu jum ladan 
insonlarda sensor tizim quyidagi tarzlar asosida tuzilgan.
1. Ко ‘pqatlamlilik-sensor
tizim k o ‘p qatlamdan iborat topgan nerv 
hujayralaridan tashkil topib, ularning birinchisi reseptorlar bilan bog‘ 
hosil qilsa, oxirgisi bosh miya katta yarim sharlaridagi neyronlar bilan 
bogianadilar. Sensor tizimning bu xossasi organizmning turli xi.ldagi 
axborotlarga tezda javob berishini ta ’minlaydi.
2. Ко ‘p kanallik-
sensor tizim axborotni bir vaqtning o‘zida juda ko‘p 
kanal orqali (har bir kanalda o‘n mingdan milliongacha nerv hujayralari 
b o ia d i) ular o ‘zaro bir-birilari bilan bogiangan b o iad i. Sensor tizimdan 
bir-biriga bunday parallel joylashgan kanallaming b o iish i, axborotlarni 
uzatish va qayta ishlashini aniq va atroflicha sintezini ta ’minlaydi.
3. Q o‘shni qatlamlarda, 
elem entlarning har xil bo ‘lishi «sensor
voronkalari»
ni hosil qiladi. K o‘zning to ‘r pardasida 130 mln ga yaqin 
fotoreseptorlar mavjud, to ‘r pardaning ganglioz hujayralari qavatida esa 
100 m arotaba kam neyronlar topilgan (torayuvchi voronka). K o‘ruv 
tizim ining keyingi qism ida esa «kengayuvchi voronka» kuzatiladi. 
P o ‘stloqning birlamchi k o iu v qismida to ‘r pardaning ganglioz qavatiga 
nisbatan neyronlar soni ming marotaba k o ‘p.
4. Sensor tizimning vertikal va gorizontal bo ‘yicha shakllanishi:
S e n so r tizim n in g v e rtika l b o 'y ic h a sh a k lla n ish in in g
m a’nosi
shundan iboratki, bir necha neyron qavatlari maxsus bo iim larn i hosil 
qiladi. Shunday qilib bunday b o iim yirik morfofunksional tuzilma b o iib
hisoblanadi. Har bir b o iim (masalan, hidlov piyozchasi, eshituv tizimning 
xoxlear yadrosi yoki tizzasimon tana) muayyan aniq bir vazifani amalga 
oshiradi.

---