O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Gipoksiya.
Kislorod yetishm asligi, to ‘qim alarning kislorod bilan 
yetarlicha ta ’minlanmasligi yoki ularning to ‘qimalarda o ‘zlashtirilishi 
buzilishi natijasida kelib chiqadigan holat.
Alveolyar havodan qonga yetarlicha kislorod o ‘tmasligi gipoksemik 
g ip o k s iy a g a sa b ab b o ‘la d i. B u o rg a n iz m n in g k is lo r o d b ila n
ta’minlanishida ishtirok etuvchi a ’zo va tizimlar kasalliklarida, organizm 
har xil moddalardan zaharlanganda kuzatiladi. Gipoksiya tez-tez uchrab 
turadi va turli patologik jarayonlam ing asosi hisoblanadi.
Qisqa vaqtli gipoksiya organizmda patologik holatlar kuzatilmaganda 
ham uchraydi. Ya’ni kislorodning tashilishi va to ‘qim alarga o'tishi 
buzilganda, organizmning kislorodga ehtiyoji birdaniga kuchayganda, 
og‘ir jism oniy ish vaqtida, kuchli jism oniy mashq vaqtida ham bunday 
holat kuzatilishi mumkin. Gipoksiya paydo bo‘lishi sharoiti va xarakteriga 
qarab turlicha b o ‘ladi:
1. Gipoksemik gipoksiya -
qonning kislorodga to ‘yinmasligi, nafas 
olishning buzilishi, nafas oladigan havoda kislorod parsial bosimining 
pasayishi natijasida kelib chiqadi, balandlikka ko‘tarilganda, inert gazlar 
bilan nafas olganda, o ‘pka b ilan qon orasida gazlar alm ashinuvi 
buzilganda, nafas m uskullarining zaifligi, nafas m arkazi faoliyati 
pasayganda, pnevmatoraksda, yurak-qon-tomir kasalliklarida kuzatiladi.
2. A n e m ik g ip o k s iy a
- q o n n in g k islo ro d b irik tiris h x o ssa si 
susayganda kuzatiladi. Qonning kislorod sig‘imi pasayadi. Gemoglobin 
miqdori kamayganda, k o ‘p qon y o ‘qotganda, qon kasalliklarida is gazi 
bilan zaharlanganda, metagemoglobin hosil b oiganda (og‘ir metall tuzlari 
bilan zaharlanganda) ham anemik gipoksiya kelib chiqadi.
3. Sirkulyator gipoksiya -
qon aylanishi buzilganda, yurak-qon- 
tom ir sistemasi kasalliklarida sodir bo‘ladi.
4. Gistotoksik gipoksiya
- hujayra ichida oksidlanish-qaytarilish 
jarayoni buzilganda (masalan, sianidlardan zaharlanganda) kuzatiladi.
D avriy nafas.
N afasning bu turida nafas harakatlari soni, uning 
chuqurligi o'zgarishi mumkin. Nafasning toiqinsim on o ‘sib borishi va 
shu kabi pasayishi, hamda ular o ‘rtasidagi pauzalar (to‘xtab olish) 5-10-20 
sek va undan uzoqroq davom etadi. Bunday holat Cheyn-Stoks nafasi 
deb ataladi. Bir necha sekund yoki minutning bir necha bo‘lagida davom 
etgan pauzadan so‘ng siyrak nafas harakatlari paydo b o ‘ladi, u dastlab 
yuzaki bo‘lib, keyin chuqurlashib va tezlashib boradi hamda yuqori nuqtaga

---

yetgach, yana siyraklashadi va nihoyat to ‘xtaydi. Navbatdagi pauzadan 
so‘ng ular yana qaytalanadi. Bunday nafas, nafas markazining qo‘zg‘alish 
xususiyati susayganligiga ham bog‘ liq. S ogiom odamda ham uxlayotganda 
bilinar-bilinmas sodir b o iad i. Cheyn-Stoks nafasi MNS zararlanganda: 
miyada qon aylanish buzilganda va zaharlanganda uchraydi.
Biot nafasi nafas olishning ancha sekinlashishi bilan xarakterlanadi: 
bunda m a’lum vaqt bir necha sekunddan yarim minutga qadar nafas 
olinmaydi. Biot nafasi k o ‘pincha miya kasalliklarida uchraydi va u nafas 
markazi qo‘zg‘aluvchanligining juda ham pasayganligini k o ‘rsatadi.
S u n ’iy nafas.
N afas m arkazi shikastlanganda ishlam ay q o ‘yib, 
mustaqil nafas olish to‘xtaydi, gaz almashinuvini ta’minlash uchun sun’iy 
nafas olishi zarur b o ia d i. Sun’iy nafas ko ‘krak qafasida o ‘tkaziladigan, 
shuningdek uzoq vaqt davom etuvchi operatsiyalarda va miorelaksantlar 
yuborilganda qoilaniladi.
Sun’iy nafas oldirishning uch turi bor: 1. Nafas y o lla ri orqali o ‘pkaga 
havoni ritm ik ravishda kiritish 2. K o ‘krak qafasining tabiiy nafas 
harakatlari kabi sun’iy ravishda ritm ik kengaytirish va kesish 3. Nafas 
muskullarini elektr toki bilan ritmik stimullash.
Birinchi usul keng tarqalgan b o iib , hozirda juda ko‘plab sun’iy nafas 
apparatlari mavjud; o g lz orqali traxeyaga trubka kiritilib, o ‘pkaga havo 
m a’lum bosim bilan ballonchadan haydaladi; Maxsus moslam alar havo 
kirishini boshqarib turadi. Havo o ‘pkaga haydalmay turgan vaqtda esa 
o ‘pka qisilishi hisobiga - nafas chiqarish sust ravishda sodir b o ia d i. 
0 ‘pkaga havoni faol kiritish bilan birga o ‘pkadan havoni so‘rib oluvchi 
apparatlar ham yaratilgan. Maxsus apparatlar b o lm ag an d a tez tibbiy 
yordam berish uchun eng oddiy usul - o g lz d a n o g iz g a havo yuborish 
usulini tatbiq etish mumkin.
Sun’iy nafas oldirishni ikkinchi usuli - ko‘krak qafasini q o i bilan 
ritmik kengaytirish va qisishning turli usullari. K o‘krak qafasini qisish 
to ‘xtatilgandan so‘ng, k o ‘krak qafasi sust ravishda kengayadi va o ‘pkaga 
havo kiradi. Uzoq nafas oldirish uchun esa «temir o‘pka» nomli maxsus 
a p p ara t q o ila n ila d i. B u n in g uchun odam m axsus y o tg an h o ld a 
joylashtiriladi. Kameraning oldingi qismida bosh, bo‘yin uchun teshik 
va maxsus yoqa bor. Yoqa kameraning germetikligini ta ’minlaydi. Odam 
boshi kameradan tashqarida b o iib , kompressor yordam ida yuqori va 
past bosim hosil qilib turadi. Kamerada bosim pasayganda atmosfera 
h av o si n afas y o l l a r i o rq ali o ‘pk ag a k irad i va k o ‘k rak q afasin i 
kengaytiradi. K am erada bosim ortganda esa ko.‘krak qafasi qisilib, 
o ‘pkadan havo chiqadi.
333

---

Sun’iy nafas oldirishning uchinchi usuli - diafragmal nervni ta ’sirlash 
natijasida diafragm a qisqarishini ta ’m inlash. Bu usul nisbatan kam 
qoilanilm oqda.