O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Yurak faoliyati.
Y urak m uskulli a ’zo b o ’lib, u ning d ev o rla ri uch 
q a v a td a n ta sh k il to p g a n : e n d o k a rd , m io k a rd va e p ik a rd . M io k a rd
q o ’n d alan g ta rg ’il m u sk u llard an iborat b o ’lib, sk e let m usk u llarid an
fiziologik xossalari bilan farq qiladi. M orfolagik va funksional xossalariga 
k o ’ra, y urakning m uskullari ikki turga b o ’linadi: 1 - b o ’lm achalar va 
qorinchalam ing tipik tolalari, 2 - ritm yetakchisi vazifasini va o ’tkazuvchi 
tiz im n i h o sil q ilu v c h i a tip ik to la la r. Y urakning k o ’n d a la n g ta rg ’il 
m u sk u llari: 
ko'zg'alu vch an lik, o'tkazuvch anlik, qisqaru vch an lik
va
262

---

avtom atiya
xossalarga ega. Yurak m uskullarining ta ’sirotlarga q o 'z g 'a lish
bilan ja v o b b erish i q o 'z g 'a lu v c h a n lik d ey ilad i. Q o 'z g 'a lis h i y urak 
m uskulining qisqarishiga, y a ’ni tarangligini ortishi yoki muskul tolasining 
kalta tortishiga sabab b o 'la d i, bu qisqaruvchanlik deb ataladi.
Yurak m uskullari o 'tk az u v ch a n lik , y a ’ni harakat p otensialini tola 
b o 'y la b tarqatish x u su siy atig a ega.
Yurak avto m atiy asi - u n in g o 'z id a y u zag a ch iq ad ig an im pulslar 
hisobiga qisqarishidir.
Yurak avtom atiyasi.
Tashqi ta ’sirotlarsiz h ujayraning o 'z id a hosil 
b o 'lad ig an im pulslar hisobiga yurak m u skullarining qisqarishi yurak 
avtom atiyasi deb ataladi. A gar baqa yuragini ajratib olib, ringer eritm asiga 
solib q o ' yilsa, u bir necha soat qisqarib turishi m um kin. Issiq qonli 
h ayvonlar yuragi ajratib olinib, tegishli sharoitlar y aratilsa, bir necha 
kun qisqarib turishi m um kin.
Y u ra k a v t o m a t iy a s i t a b ia t i h o z i r g i k u n g a c h a t o 'l i q l i g i c h a
aniqlanm agan. B uni isbotlovchi b ir necha n azariy alar m avjud b o 'lib
(neyron, m iogen, gorm onal), m iogen nazariya to 'g 'r i deb hisoblanm oqda. 
Q o 'z g 'a lis h la rn i hosil b o 'lish i atipik m uskullar p eysm ekkerlar faoliyati 
bilan bog'liq. Bu m uskullarda sarkoplazm a k o 'p , m iofobrillalar oz b o'lib, 
g o 'y o k i em b rio n al m uskul to 'q im a s in i tu z ilish ig a o 'x s h a s h . A tipik 
m u sk u llar y u rak n i o 'tk a z u v c h i tizim ini hosil qiladi. U lar yurak n in g
tu gunlarida joylashgan.
Yurak ritm ini boshqaruvchi tugun - sinoatrial tugun hisoblanadi. U 
atip ik h u ja y ra la r to 'p la m i, y u q o ri va p astk i k av a k , v e n a la rn i o 'n g
b o 'lm a c h a g a quyilayotgan jo y la r o ra lig 'id a joylashgan.
A trio v en trik u ly ar tugun o 'n g b o 'lm a ch an in g pastki b o 'lm a c h a va 
qorincha orasidagi to 'siq n in g o 'n g qism ida joylashgan. Shu tugunlardan 
G is tutam i boshlanadi. G is tutam i atrio-ventrikulyar to 'siq d a n o 'tib o q , 
ikki tarm oqqa q o rinchalar b o 'y la b tarqaluvchi o 'n g v a chap oyoqlarga 
b o 'lin a d i. Bu o y o q ch a la r P urkine to lalarin i hosil q ilib , q o rin ch a lar 
m iokardiga beradi.
A tipik m uskul tolalari funksional jih a td a n bir xil em as. Sinoatrial 
tugunning b ir n echa hujayralari haqiqiy p eysm ekrlar hisoblanadi, y a ’ni 
spontan o 'z -o 'z id a n harakat potensialini y uzaga chiqara oladi. Q olgan 
h u jayralar esa latent b o shqaruvchilarga kiradi.
H aqiqiy va latent peysm ekkerlarda ishga m iokardlardan q o 'z g 'a lis h
ritm larini hosil b o 'lish i bilan farq qiladi. Bu h u jayralar diastola vaqtida 
y u q o ri io n o 'tk a z u v c h a n lik x u s u s iy a tig a e g a b o 'lib , p e y s m e k k e r 
potensialini sekin diastolik depolyarizatsiyasi hosil b o 'lish ig a olib keladi.
263

---

Bu vaqtda m ahalliy tarqalm aydigan q o 'z g 'a lish vujudga keladi. H aqiqiy 
p eysm ekkerda latent p eyyem ekkerlarga nisbatan, b o 's a g 'a sohasi tezroq 
yetib boradi. Bu diastolik depolyarizatsiya sohasiga yetib borishi bilan, 
tarqaluvchi harakat potensiali y uzaga keladi.