O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

S ig n a lla rn i b ir-b irid a n a jra tish .
S e n so r tiz im n in g o ’z ig a xos 
hususiyati shundan iboratki, bir vaqtda yoki ketm a-ket berilayotgan turli 
t a ’siro tla rn i b ir-b irid an ajra ta oladi. S ig n allarn i b ir-b irid an ajratish
resep to rlard an boshlanadi va bu ja ra y o n d a se n so r tiz im n in g barcha 
neyronlari ishtirok etadi. T a’sirotning o ’sishi sezilarli d arajada b o ’lishi 
uchun u ilgarigi ta ’sirotdan m uayyan qism gacha ortiqroq b o ’lishi kerak 
degan qonunni 1834 yilda E.Veber ta ’riflab berdi. Veber o ’z tajribalarida 
q o ’l terisiga m uayyan vaznli yuk q o ’ydi. Ilgari ta ’sir etgan yukning 
v a z n id a n m u a y y a n m iq d o r d a o r tiq b o ’ lg a n q o ’s h im c h a y u k
q o ’y ilgandagina bosim sezgisi kuchayadi. M asalan, odam q o ’l terisini
404

---

100 g vaznli qadoq tosh bosib tursa, shu bosim sezgisini kuchaytirish 
uchun 3 g vaznli qadoq tosh q o ‘shish kerak. Terini 200 g vaznli qadoq 
tosh bosayotgan b o 'lsa , bosim oshgan lig in in g m inim al sezgisi kelib 
chiqishi uchun 6 g vaznli qadoq tosh q o 'sh ish kerak, teriga 600 g vaznli 
qadoq tosh ta ’sir etayotgan b o 'lsa , 18 g yuk q o 'sh ila d i. Veber aniqlagan 
b o g 'lan ish n i quyidagi tenglam a bilan ifodalash m um kin:
bu yerda . / - t a ’sirot, z U - t a ’sirotning o 'sish i /f-d o im iy miqdor. 
G Fexren sezgi ta’sirot kuchiga bog'liq ekanligini qo'shim cha tekshirib 
va olingan m a ’lum otlarni m atem atik tahlil qilib, Veber qonunini bir oz 
boshqacharoq ifodalaydigan ushbu form ulani chiqardi:
E=6 log J + b
bu yerda Ye-sezgi m iqdori, J-ta’sirot miqdori, a va b doim iy miqdorlar. 
Shunday qilib, Fexner form ulasiga m uvofiq, sezgi ta ’sirot kuchining 
logarifm iga proporsional ravishda olib boradi.
Signallarni o'tkazish va o 'zgartirish .
S ensor tiz im d a signallarni 
o'zgartirish va o'tkazish jarayonlari bosh miyani oliy bo'lim lariga shunday 
m uhim axborotni olib boradiki, u yerda tez va aniq axborotning tahlili 
am alga oshadi. Signallarni o'zgartirish shartli ravishda ikki turga bo'linadi: 
fazoviy va vaqtga nisbatan. Fazoviy o 'zg a rtirish lar ichida signallarning 
turli qism larini bir biriga nisbatan o 'zg a rish i m uhim o 'rin tutadi. K o 'ru v
va som atosensor tizim ni p o 'stlo q b o 'lim id a , signallarning m iqyosi yoki 
nisbatini o 'zg a rtirish k o 'p ro q uchraydi. M asalan, to 'r pardada ozgina 
joyni egallagan m arkaziy chuqurcha m iya p o 'stlo g 'id a g i k o 'ru v sohasiga 
to 'r pardaning ancha katta b o 'lg an chet qism idan ko'proq jo y g a im pulslar 
yetk azad i. A x b o ro tn i v aq tg a n isbatan o 'z g a rtirilish i rese p to rla m in g
u y g 'u n r itm d a g i to n ik im p u ls a ts iy a s in i b o s q ic h li, d a s ta la n g a n
im pulsatsiyaga aylantirishdan iborat bo'ladi. Keragidan ortiq axborotlarni 
chegaralash va m uhim ini ajratib o 'tk a z ish axborotlar o 'zg a rtirilish in in g
yan a bir tu rid ir. B unga to ra y u v c h i v o ro n k a d a ik k in ch i d ara jad a g i 
axborotlarni ajrata boshlanishi m isol b o 'lish i m um kin. K atta reseptiv 
sohadan yuzaga chiqadigan va uzoq vaqt davom etadigan im pulslam i 
ham uzluksiz ravishda sensor m arkazga o 'tk a z ish shart em as. M asalan, 
taktil reseptorlar o g 'ir kiyim kiyganda va yechilganda kuchli q o 'z g 'a la d i 
va ra g 'b a t ta ’siri boshlanishi va tugashi to 'g 'ris id a axborot beradi. Bu 
xildagi m iyaga o 'tk az u v ch i axborot hajm ini kam aytirish boshqa sensor 
tizim larida ham uchraydi.
405

---

Ik kinchi d a ra jad a g i a x b o ro tla rn i se n so r tiz im in in g p e rife rik va 
o ‘tkazuvchi qism larida tahlil qilib, yuqori m arkazlarga o 'tk azm aslig i bu 
m arkazlam i ortiqcha ishdan halos qiladi.