O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

P ast atm osfera bosim ida nafas olish.
D engiz sathidan k o ’tarilgan 
sayin 0 2 ning p arsial bosim i ham pasayadi, am m o alv eo ly ar havoning 
suv b u g ’lari bilan to ‘yinishi o ‘zgarm aydi. Inso n lam in g m a ’lum qism i - 
alpinistlar, parash y u tch ilar 20000 m balandlikda nafas oladigan havoda 
O , m iqdori nolga teng b o ’ladi. O dam m axsus ballo n g a ulangan niqobni 
y u zig a tu tib , k islo ro d g a boy h av o d a n n afas o lish i kerak. 2-2,5 km 
balandlikda k o ’pchilik odam lar bem alol yashab faoliyat k o ’rsata oladilar. 
3-3,5 km balan d lik d a n afas faoliyati o ’zgaradi, to g ’ kasalliklari alom ati 
paydo b o ’ladi. 4-6 km balandlikda to g ’ yoki b alandlik kasalligi belgilari 
p a y d o b o ’ladi: b o ’sh a sh ish , ran g i o q a rish , la b la rd a v a b u ru n n in g
ravoqlarida k o ’karish belgilari paydo bo ’ladi. Yurak urishlari sekinlashadi, 
arterial bosim pasayadi, bosh o g ’riydi, nafas olish chuqurligi kam ayadi, 
ko ’ngil ayniydi, qusadi. 7 km balandlikda esa inson hushidan ketib hayot 
uchun x a v f tu g ’uladi.
Eng xavflisi g ipoksiyaning tez rivojlanishi hisoblanadi. Bu vaqtda 
inson g ip o k siy a bilan b o g ’liq b o ’lgan nox u sh sezg ilarn i sezm ay d i, 
bezovtalanish b o ’lm aydi. B exosdan hushidan ketib qoladi.
Y uqoriga k o ’ta rilg an d a esa gip o k siy an in g rivojlanishi odam larda 
tu rlic h a k ec h ad i. T ashqi n afa sd a b o ’ lad ig an o ’z g a ris h la r q u y id a g i 
o m il la r g a b o g ’ liq : 1. G i p o k s iy a n in g q a n c h a l ik t e z li k b ila n
rivojlanayotganligi; 2. K islorod iste’mol qilish darajasi (tinch turganda 
yoki jism oniy ish bajarganda); 3. G ipoksik om ilni ta ’sir etish davom iyligi. 
11-12 km balandlikda toza kislorod bilan nafas olish insonning ishlash 
qobiliyatini uzoq vaqt saqlab qola oladi. Ju d a yuqoriga k o ’tarilganda 
toza kislorod bilan nafas olinganda ham alv eo ly ar h avoda uning parsial 
bosim i m e ’yordagidan past b o ’ladi. Shuning uchun ham stratosferda 
uchuvchilar m axsus germ etik kam eralarda yoki skafandrlarda b o ’lishlari 
kerak. U yerda yetarli darajadagi atm osfera bosim i sharoiti m avjud.
G ipoksiyaga chidam lilik insonlarda individual b o ’lib, b a ’zilarda 2,5 
km balandlikda sezila boshlaydi. B arokam eralarda m ashq qilish natijasida 
organizim ning past atm osfera bosim iga chidam liligi oshadi, hattoki 7000 
m etr balandtlikda ham ish qobiliyati saqlanib qoladi.
Juda b aland to g ’li jo y la rd a yashovchi o d am lar k islorodning past 
parsial bosim iga m oslashib q oladilar (akklim atizatsiya). Bu bir necha 
o m illa rg a b o g ’liq : 1. E ritro p o e z k u c h a y ish i h iso b ig a e ritro ts itla r
m iqdorining ortishi; 2. O ’z o ’m id a gem oglabin m iqdori va qon kislorod 
sig ’im ining o rtishi: 3. O 'p k a v en tily a tsiy a sin in g ortishi; 4. K islorod 
y etish m a slig ig a o rganizm to ’qim alari ju m lad a n M N S sezg irlig in in g
pasayishi; 5. T o’q im a kapillyarlari qalinligining uzunligi va egriligining
331

---

o rtish i; 6. E ritro tsitla rd a 2 ,3 -g h ts e ro fo sfa t m iq d o ri o rtish i h iso b ig a 
to 'q im a la rd a oksigem oglobin d issotsiatsiyasi kuchayib, egri chiziqning 
o 'n g tom onga siljishi.