O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

B u yrak u sti b e z la rin in g ichki se k re siy a si.
B u y ra k usti b ez la ri 
p o 'stlo q va m a g 'iz qavatidan iborat, ular tuzilishi va vazifasi jih atid an
turlicha b o 'lg an ichki sekresiya bezlaridir, bulardan chiqadigan gorm onlar 
o 'z ta ’siri jih a td a n ham katta farq qiladi.
Buyrak usti bezlari p o 'stlo g 'in in g hujayralari ginetik jihatdan epeteliy 
h u ja y ra larig a y aq in turadi. U lar uchta sohani tash k il qiladi: tashqi- 
koptokchali soha, o 'r ta -tu ta m li soha va ichki - t o 'r l i soha.
K optokchali sohalarda m ineralokortikoidlar sintezlanadi, ulardan eng 
faoli aldosterondir. Tutam li sohada esa g ly ukokortikoidlar sintezlanadi. 
Turli sohada esa oz m iqdorda jin s iy g orm onlar sintezlanadi.
A ldosteron
b u yrakning distal kanalchalarida N a+ reabsorbsiyasini 
va bir v aqtning o 'z id a kaliy ionlarini siydik bilan k o 'p chiqib ketishini 
kuchaytiradi.
B u n d a y n a triy -k a liy a lm a s h in u v in in g fa o lla sh u v i te r va s o 'la k
b ezlarida, ham da ich ak lard a ham ro 'y beradi. Bu qon plazm asining 
e le k tro lit ta rk ib in i o 'z g a r is h ig a o lib k e la d i ( g ip e r n a triy e m iy a va 
gipokaliyem iya). B undan tashqari,, N a + ionlari y uzaga chiqargan, sust 
osm om otik gradiyent b o 'y ic h a qayta suriladigan suvning reabsorbsiyasi 
ham ortadi. Bu esa q o n -tom irlarda harakatlanuvchi qonning hajm ini 
o s h ir a d i v a b u n in g n a tija s id a a r te r ia l b o s im o r ta d i. S u v q a y ta
so 'rilish in in g k u ch ay ish i h iso b ig a d iu rez k am ayadi. A ld o stero n n in g
sekresiyasi ortganda, organizm ning shishishga m oyilligi ortadi, bu esa 
o rg an iz m d a n a triy va su v n in g u sh la n ib q o lin ish id a n kelib chiqadi. 
Aldosteron gorm oni ta ’sirida buyrak kanalchalarida N + ionlari sekresiyasi 
h a m k u c h a y a d i , b u e s a u la r n i h u j a y r a l a r a r o s u y u q li k d a
k o n se n tra tsiy asin in g pasay ish ig a olib keladi va k islo ta-ish q o r holati 
o'zgaradi (alkaloz).
A ld o s te ro n g o rm o n s e k r e s iy a s in in g p a s a y is h i o r g a n iz m d a n
n a triy va s u v n in g k o 'p l a b c h iq ib k e t is h ig a s a b a b b o 'l a d i , o 'z
n a v b a tid a q o n - to m ir la rd a h a ra k a tla n a y o tg a n qo n h a jm i va a rte ria l
211

---

b o s im p a s a y a d i . B u n d a y h o l a t l a r d a o r g a n i z m d a s i r k u l y a t o r
k a r a x t l i k y u z a g a k e l a d i . B u v a q t d a q o n d a k a l i y n i n g
k o n s e n tr a ts iy a s i o r tib k e ta d i, bu e s a y u r a k f a o liy a tin in g tu r g 'u n
is h l a s h i n i n g b u z i l i s h i g a o lib k e l a d i, B u n d a n ta s h q a r i , y u r a k
a ritm iy a la ri ham k u z a tila d i.
A ldosteron gorm on sekresiyasini idora etuvchi asosiy om il bu re- 
nin-angiotenzin-aldosteron tizim ining faoliyatidir. A rterial bosim ning 
pasayishi, avtonom n erv tizim i sim patik qism ining q o 'z g 'a lis h ig a olib 
keladi, bu esa buyrak qon-tom irlarining torayishi bilan tugaydi. Buyrakka 
keluvchi q o n -tom irlarda qon m iqdorining ozayishi, yukstaglom erulyar 
apparatdan renin ajralib chiqishi ortadi. Renin plazm adagi 6-globulin 
angiotenzinga ta ’sir etib, uni angiotenzinga I aylantiradi. Hosil b o 'lg an
a n g io te n z in I k e y in a n g io te n z in II a y la n a d i, bu e s a a ld o s te ro n
s e k re s iy a s in i k u c h a y tir a d i. A ld o s te ro n n in g h o s il b o 'lis h i q a y ta r 
b o g 'la n is h m e x a n iz m i b o 'y ic h a ham o rtish i m u m k in . A g a r q o n d a 
giponatriyem iya va giperkalsiyem iya kuzatilsa, sezilarli darajada b o im a sa
h a m bu g o r m o n n in g s e k r e s iy a s i k o r tik o tr o p in to m o n id a n h am
stim ullanadi.