|
90 mv
bo'lish o ‘miga
60-70
mv
bo'lishi ham shu holat bilan izohlanadi.Tinchlik potensialini
faqat KH
ionlari vujudga keltirganida edi, bu miqdor 90
mv
bo'lishi
kerak edi.
S h u n d a y q i l i b , n e r v t o l a l a r i va h u j a y r a l a r i d a g i t i n c h l i k
p o t e n s i a l i n i n g m iq d o ri v a q t b ir l i g i d a h u j a y r a d a n t a s h q a r i g a
d iffu z iy a la n ib chiquvchi m usbat zaryadli K + ionlari soni bilan
tashqaridan membrana orqali hujayraga diffuziyalanib kiruvchi musbat
zaryadli N a + ionlari soni o'rtasidagi nisbat bilan belgilanar ekan. Bu
nisbat qancha yuqori bo'lsa, tinchlik potensialining miqdori ham
shuncha katta bo'ladi.
M e m b r a n a t i n c h tu r g a n v a q t d a f a q a t g i n a k a l i y n i y a x s h i
o'tkazibgina qolmay, balki muskul tolalarida xlor ionlarini ham yaxshi
o'tkazadi. Xlor ionlarini yaxshi o'tkazadigan hujayralarda membrana
potensialining yuzaga chiqishida ikkala ion (xlor va kaliy) birday
ishtirok etadi.
Hujayra ichida natriy ionlarining past konsentrasiyasini, kaliy
ionlarining esa yuqori konsentrasiyasini ushlab turuvchi muhim
mexanizm - bu natriy-kaliy nasosidir. (2-rasm). M a'lum ki, hujayra
m e m b r a n a s i d a t a s h u v c h i t iz im m a v ju d b o ' l i b , u l a r h u j a y r a
sitoplazmasida N a+ ionlarining uchtasini hujayra sirtiga olib chiqsa,
hujayra sirtida joylashgan K+ ionlarining ikkitasini biriktirib, hujayra
sito p la z m a s ig a olib kiradi. T a sh u v ch ilarn i e n erg iy a bilan ATF
ta 'm in la y d i. N atriy -k aliy n aso sin in g bun d ay faoliyati quyidagi
natijalarga olib keladi:
17
*■*
1. Hujayra ichida K f ionlarining yuqori konsentratsiyasi ushlanib
turiladi, bu o ‘z navbatida membrana potensiali kattaligini ta‘minlaydi.
2. Hujayra ichida Na+ ionlarini past konsentratsiyasi ushlanib
turilsa, bu birtomondan, harakat potensiali generatsiyasini ta‘minlasa,
ikkinchi tomondan hujayraning normal osmolyarligi va hajmini ham
ta ’minlaydi.
3. Na+ ioni konsentratsion gradiyenti doimiyligini ushlab turishi
bilan natriy-kaliy nasosi hujayra membranasi orqali aminokislota va
qandning tashilishini ham ta'm inlaydi.
Shunday qilib, hujayra membranasidagi tinchlik potensialining
miqdori vaqt birligi ichida hujayradan tashqariga diffuziyalanib
chiquvchi musbat zaryadli K+ ionlari soni bilan tashqaridan m em
brana orqali hujayraga diffuziyalanib kiruvchi musbat zaryadli Na+
ionlari soni o'rtasidagi nisbat bilan belgilanadi. Bu nisbat qancha
yuqori bo'lsa, tinchlik potensialining kattaligi ham shuncha katta
bo'ladi va aksincha.
18
H a ra k a t p o te n s ia li.
N erv va m uskul to la sin in g bir q ism ig a
yetarlicha kuchli ta ’sirlovchi vosita (masalan, elektr toki) bilan ta’sir
etilsa, shu qism da q o ‘z g ‘alish vujudga keladi, uning eng muhim
k o ‘rinishlaridan biri - tinchlik potensiali o ‘zgarib, harakat potensiali
vujudga kelishidir. Harakat potensialini ikki xil usulda: tolaning tashqi
y u z a sig a q o ‘y ilgan elektrodlar y o rd a m id a (hujayra sirtidan) va
protoplazma ichiga kiritilgan mikroelektrodlar yordamida (hujayra
ichidan) qayd qilish mumkin. Potensialni hujayra sirtidan yozib
olinganida tolaning q o ‘zg‘algan qismi yuzasi sekundning mingdan
bir necha ulushigga t o ‘g ‘ri keladigan ju d a qisqa vaqt ichida tinch
turgan q o ‘shni qismiga nisbatan manfiy elektr zaryadli b o ‘lib qoladi.
Hujayra ichidan mikroelektrodlar yordamida potensiallar farqini yozib
olish shuni k o ‘rsatadiki, harakat potensialining amplitudasi tinchlik
potensialining a m plitudasiga nisbatan 30-55
m v
ortiq ekan. Bu
ortiqlikning sababi shundaki, q o ‘z g ‘alish paytida tinchlik potensiali
yo 'qolib ketmaydi, balki teskari belgili potensiallar farqi vujudga
keladi, shuning natijasida membrananing tashqi yuzasi ichki yuzasiga
nisbatan manfiy zaryadli b o ‘lib qoladi.
Yakka stimul ta‘sirida membranadagi potensiallar farqi tez pasayib,
nolga tushib qoladi. Shundan keyin potensiallar farqi yana vujudga
keladi, lekin u teskari belgili b o ‘ladi. Membrananing ichki tomoni
tashqi tomoniga nisbatan musbat zaryadli b o'lib qoladi. Potensialning
bunday o'zgarishi 30
mv
ga yetgach, tiklanish jarayoni boshlanadi:
natijada membrana potensiali boshlang'ich miqdoriga qaytadi.
Harakat potensialining egri chizig'ida (3-rasm) ko'tariluvchi va
tushuvchi fazalari tafovut qilinadi. Ko'tariluvchi fazada qutblanish
barham topganligi uchun bu faza «depolyarizasiya fazasi» deb ataladi.
Q o'z g'aluvchan hujayralarda reversiya ampliturasi membrana holatini
harakaterlaydi, bundan tashqari, u hujayra ichi va sirti muhiti tarkibiga
ham bog'liq bo'ladi. Reversiyaning cho'q qisida harakat potensiali
m uvozanatlashgan natriyli potensialga yaqinlashadi, shu sababli
m e m b r a n a z a r y a d i n i n g b e l g i s i o ' z g a r a d i . T u s h u v c h i f a z a d a
membrananing qutblanishi tinchlik darajasiga qaytadi, shuning uchun
bu faza «repolyarizasiya fazasi» deb ataladi.
Nerv va skelet muskul tolalarida harakat potensiali 0,3-3
ms
davom
etadi, ayni vaqtda repolyarizasiya fazasi depolyarizasiya fazasiga
n isb atan h a m ish a uzo q ro q b o 'la d i. N e rv va m u sk u l tolasi 10°
sovutilganda, harakat potensiali, ayniqsa tushuvchi fazasi taxminan
3 baravar uzoqroq davom etadi.
19
3-rasm. Yakka hujayrada
harakat potensiali va
uning fazalari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
