O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Yurak f a o liy a tin in g re fle k to r b o sh q a rilish i.
Y urak f a o liy a tin i 
b o sh q a rilish id a M N S n in g b arc h a q ism lari ish tiro k etadi. R e flek to r 
boshqarilishi y urak faoliyatini torm ozlashi yoki kuchaytirishi m um kin. 
Yurak faoliyatini o ’zgarishi parallel holda tom irlar holatini o ’zgarishi bilan 
kechadi. Yurak faoliyatini boshqarilishi m urakkab reflektor akt b o ’lib, 
b u n d a m a rk a z iy va p e rife rik m e x a n iz m la r ish tiro k eta d i. E k stra - 
intrareseptorlam i ta ’sirlanishi natijasida efferent nervlar orqali yurakka 
im pulslar keladi. Bu reflekslam i yuzaga keltiruvchi refleksogen sohalar 
b o ’lib, ular k o ’proq kovak v en alar sohasida, aorta ra v o g ’ida v a uyqu 
arteriyasini ichki va tashqi tarm oqlarga ajralayotgan (karotit sinusi) joyida
281

---

jo y la sh g a n . Bu so h alard a ju d a k o ‘plab xem o va m ex ap aratsep to rlar 
to 'p la n g a n b o ‘lib , g e m o d in a m ik k o 'r s a tk ic h la r o ‘z g a r is h ig a o ‘ta 
sezgirdirlar. Bu yerda hosil b o 'lg a n im pulslar sezuvchi nervlar orqali 
uzunchoq m iyaga, undan M N Sning boshqa b o 'lim larig a boradi. B unday 
refleksogen zonalardan biri kovak venalam i yurakning o ' ng bo ‘ Imachasi 
bilan birikkan jo y id a jo y lash g an . B u sohada jo y la sh g a n A va В tipdagi 
c h o 'z ilis h reseptorlari kovak vena ichidagi qon hajm i o 'z g a ris h id a n
q o 'z g 'a la d i. B irinchisi b o 'lm a c h a la r faol qisqarganda, ikkinchisi esa, 
b o 'lm a c h a m uskullari passiv c h o 'z ilg a n d a q o 'z g 'a la d i. Bu sohadan 
Beynbridj refleksi yuzaga keladi. K ovak venalar sohasida bosim ortganda 
har ikkala reseptorlar ham q o 'z g 'a la d i va reflektor tarzda adashgan nerv 
tonusi pasayadi, sim patik nerv tonusi esa ortadi. N atijada yurak ishi 
te zla sh ib , k ovak v en a la rd a to 'p la n ib qolg an qon arterial to m irlarg a 
o'tkaziladi.
Yurak faoliyatiga reflektor ta ’sirlar k o 'rsa tu v c h i sohalar ichida aorta 
ra v o g 'id a va karotid sinusda jo y lash g an m exanoreseptorlar alohida o 'rin
tutadi. Q on doim o h arakatlanar va arterial bosim bir x ilda ushlanib turar 
e k a n b u r e s e p t o r l a r d o im o q o 'z g 'a l g a n b o 'l a d i . U la r n in g
q o 'zg 'alu v c h an lik darajasi arterial bosim ga bog'liq. Bosim qancha yuqori 
b o 'lsa , reflek to r tarzda adashgan nerv ta rm o g 'i kuchliroq ta ’sirlanadi va 
y urak faoliyati sekinlashadi.
Y urak fa o liy a tin i b o s h q a ris h d a m e x a n o re s e p to rla rd a n ta sh q a ri 
xem oreseptorlar ham ishtirok etadi. U larning ta ’sirlovchilari b o 'lib , 0 2 va
C 0 2 lam in g qondagi tarangligi o 'zg a rish i yoki 
f j +
ionlarining qonda
ortishi hisoblanadi.
X e m o r e s e p to r la rn in g q o 'z g 'a li s h id a n h o sil b o 'lg a n im p u ls la r 
uzunchoq m iyaga borib, y urak urishlari sonini kam aytiradi. K ichik qon 
aylanishi doirasida bosim ning ortishi o 'p k a arteriyalardagi refleksogen 
sohalam i q o 'z g 'a tib yurak qisqarishlarini kam aytiradi (Parin refleksi).
A gar tajribada k o ronar tom irlarga nikotin, o 'sim lik alkalloidlaridan 
y u b o rilsa B esold-Y arish refleksi, gipotenziya, b radikardiya va apnoye 
kuzatiladi.
B archa qon-tom irlada, to'q im alard a va a ’zolarda joylashgan m exano- 
yoki xem oreseptorlam i doim o q o 'zg 'alish i yurak faoliyatini o'zgartirishini 
V.N. C h e rn ig o v ek iy k o 'rs a tib berdi. Yurak u rish lari reflek to r tarzda 
k u c h a y a d i y o k i k a m a y a d i. Q o rin p a rd a d a jo y la s h g a n re s e p to rla r
t a ’sirlanganda yurak faoliyati torm ozlanishi yaqqol nam oyon b o 'lad i. 
M a sala n , b aq a n in g q o rn in i p in se t b ila n a s ta -se k in u rilg a n d a y u rak
282

---

u rishlari to 'x ta b qoladi. Bu ta jrib ad a 19 asrning 60 y illarid a F.Gols 
tom onidan o 'tk a z ilib ,