O siyo mamlakatlari Umumiy tavsifi va tabiiy resurslari

O siyo mamlakatlari

Umumiy tavsifi va tabiiy resurslari 

  Jahonning eng yirik qit’asining Osiyo deb atalishi uning joylashgan geografik o‘rni bilan bog'langan. Qadimiy assuriyaliklar (Mesopotamiya pasttekisngining shimoliy qismi) tilida u «sharq» ma’nosini beradi. Tabiiyki, bu qadimiy davlatdan sharqda joylashgan keng hududlar «Osiyo» deb nom olgan.

 Osiyoning umumiy maydoni 44 mln. km.kv (Rossiyaning Osiyo qismidagi hududini hisoblamaganda 31 mln. km.kv)ni tashkil qiladi, aholisi esa 4,175 mlrd. kishi. Hozirgi vaqtda uning siyosiy xaritasida 49 dan ortiq mustaqil mamlakatlar bor. Ularning ko‘pchiligi jahonning eng ko'hna va eng yirik davlatlari hisoblanadi. Insoniyatning taraqqiyotida Osiyoning o'rni beqiyosdir. Uning cheksiz kengliklarida bir qator qadimiy yuksak moddiy va ma’naviy sivilizatsiya o'choqlari yuzaga kelgan. Birgina yer yuzining 4 ta buyuk «daryobo‘yi» madaniyatlaridan uchtasining (Xitoy, Hindiston va Iroqdagi daryo vodiylari) joylashganligi uning ulug`vorligini tasdiqlaydi.

  Osiyo jahonning hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ham muhim o'rin tutadi. Garchi unda, asosan, rivojlanayotgan davlatlar ko'pchilikni tashkil qilsa-da, yaqin kelgusida ularning jahon ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o’rnining kuchayishi kutiladi. Osiyoda 5 ta subregion yaqqol ajralib turadi. Bular O'rta, Janubi-g'arbiy, Janubiy, Janubi-sharqiy va Sharqiy Osiyodir.

  Iqtisodiy-geografik o'rnining ikki muhim tomoni yaqqol ko'zga tashlanadi. Birinchi - aksariyat mamlakatlarning bevosita dengiz bo'ylarida joylashganligi. Bu holat ularning dengiz savdo yo'llariga to'g'ridan to'g'ri chiqishiga imkon beradi. Osiyo davlatlarining bir qismi serqatnov dengiz yo'llari, bo'g'izlar ustida (Turkiya, Malayziya, Singapur, Koreya Respublikasi kabilar) joylashgani ularning iqtisodiy taraqqiyotida juda katta omil bo'lib xizmat qiladi.

   Ikkinchisi, qit’a mamlakatlaridan 12 tasi quruqlik ichkarisida joylashganligi va dengiz savdo yo'llariga bevosita chiqish imkomyatidan mahrumligi.

  Osiyoning tabiiy resurslari ham ancha boy va xilma-xil. U mineral tabiiy boyliklar bilan, ayniqsa, yaxshi ta’minlangan. Jahon neft zaxiralarining 70 foizi, gazining 80 foizdan ko'pi, ko'mirining 54 foizi uning hissasiga to'g'ri keladi. Neft va tabiiy gazga Fors qo'ltiqbo'yi mamlakatlari, Rossiyaning Sibir hududlari, O'rta Osiyoning g'arbiy tekisliklari, Hindi-Xitoy yarim orolining dengiz sayozliklari ancha boy. Xitoy, Hindiston platformalari, Qozog`istonning qadimiy tog'li o'lkalari bo'ylab asosiy toshko'mir, marganes, qora va rangdor metall konlari, Tinch okeanbo'yi hududlari (Xitoy, Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari) bo'ylab mashhur «qalayi belbog'i» joylashgan. Jahonning eng yirik qalayi konlari Osiyoning ana shu hududlarida uchraydi. Osiyoda boshqa turdagi tabiiy resurslar (suv, tuproq o'rmon, rekreatsiya kabilar) tarqalishida ham katta tafovutlar bor. Jumladan, bir tomondan oqar suv bilan yaxshi ta`minlangan hududlarning bo'lishi (Janubi-sharqiy Osiyo) bilan birga, ikkinchi tomondan keng qurg'oqchil cho'llar ham borki, ularda suv haqiqiy hayot muammosidir. Bu holat qadimdan sharq mamlakatlarida har tomchi suvdan unumli foydalanishga undagan, Osiyoni sun’iy sug'orish dehqonchiligining beshigiga aylantirgan. Haqiqatan ham, tarixiy ma’lumotlar O'rta, Janubiy va Janubi-g arbiy Osiyoda obikor dehqonchilik bilan 4-5 ming yillardan buyon faol shug`ullanib kelinayotganini tasdiqlaydi. Kо`plab qadimiy sug'orish inshootlari Eron, Iroq, O'zbekiston va boshqalarda yuzlab yillar davomida saqlanib kelmoqda.

   O'rmon boyliklari bilan Sibir va Janubi-sharqiy Osiyo mintaqalari yaxshi ta’minlangan. Ikkinchi tomondan esa tabiiy sharoiti tufayli ulkan cho`l va chalacho'l maydonlar о`simlik qoplamiga juda kambag'al. Xuddi shunga о`xshash katta tafovutlar tuproq, tabiiy namlik, ishlov beriladigan (haydaladigan) yerlar, rekreatsiya kabi resurslarning taqsimlanishida ham ko`zga tashlanadi Bularning bari ulardan foydalanishda ikki jihatni e’tiborga olishni talab etadi.

  Birinchisi, tirikchilikning asosiy manbai hisoblanadigan yer resurslari, avvalo ekin ekiladigan maydonlar yetishmaydi Asosiy maydonlari katta-katta tog' massivlari, qurg'oqchil cho'llar, cheksiz qumli va toshli hududlardan iborat bo'lganligi uchun ishlov beriladigan maydonlar ancha cheklangan. Bu muammo Osiyoning ko'pchilik mamlakatlaridagi eng dolzarb muammolardan hisoblanadi.

   Ikkinchisi, bir-biriga teskari xususiyatli agroiqlim imkoniyatlari. Osiyo hududining katta qismida quyosh tafti, uning issiqlik imkoniyatlari o'simliklarning vegetatsiya mavsumining davomli, hatto yil bo‘yi davom etishiga imkon beradi. Ammo tabiiy namlik unda nihoyatda notekis taqsimlangan. Shu sababli ko'pchilik qishloq xo'jalik mintaqalarida dehqonchilik, asosan, sug'orish asosida (musson iqlimli rayonlarda qishda, boshqa qurg'oqchil rayonlarda yozda) olib boriladi. Osiyoda dehqonchilik ishlari, asosan, sug'orish asosida olib boriladi. Yer yuzasidagi barcha sug'oriladigan yerlarning 3/4 qismi uning hissasiga to'g'ri keladi. Sug'oriladigan yerlarning kattaligiga ko`ra jahonda Xitoy birinchi, Hindiston ikkinchi o'rinda turadi.