|
Muloqot savollari:
1.Tuproq tarkibidagi tuzlarning o‘simliklarga zararli ta’sirini
izohlang.
2. Sho‘rlangan tuproqlar paydo bo‘lishining asosiy sabablari nimalar?
3. Tuproqlarning sho‘rlanish darajasi va tasnifi deganda nima
tushuniladi?
4. Tuproqlarning sho‘rlanish turi qanday aniqlanadi?
5. Tuproq sho‘rini yo‘qotish uchun qanday tadbirlar qo‘llaniladi?
2.5. Sho‘rtoblangan tuproqlar
Sho‘rtoblangan tuproqlar deb, singdirish sig‘imida nisbatan ko‘p
miqdorda (> 5 % Na) singgan holatdagi almashinuvchi natriy va magniy
kationlari mavjud bo‘lgan tuproqlarga aytiladi. Sho‘rlangan tuproqlardan
farqli o‘laroq, sho‘rtoblarda suv oson eriydigan tuzlar eng ustki qatlamda
emas, balki chuqurroq qatlamda to‘plangan bo‘ladi.
E’lon qilingan rasmiy ma’lumotlarga qaraganda (S.A.Vladichenskiy,
V.A.Kovda, Ya.V.Peyve, N.G.Minashina va b.q.) respublika hududida
tarqalgan bo‘z tuproqlar tarkibida karbonatli birikmalarning mavjudligi
sababli sho‘rtoblanish jarayoni sodir bo‘lmasligi mumkin degan fikr-
mulohazalar
mavjud.
Shunga
qaramasdan
Mirzacho‘lning
sug‘orilmaydigan hududlarida sho‘rtoblangan tuproqlar ham tarqalganligi
qayd qilingan (L.P.Rozov, V.A.Kovda, A.N.Rozanov).
Sho‘rtoblanishni o‘ziga xos fizikaviy xossalari shundan iboratki,
ularning donador qatlami nam holatda ko‘pchiydi, yopishqoq bo‘ladi, qor
va yomg‘ir suvlari tuproq sathida uzoq vaqt to‘xtab qoladi, tezda
qurimaydi. Qurigandan so‘ng, bu qatlam chatnab tikka yoriqlar paydo
bo‘ladi. Sho‘rtoblangan tuproqning qattiqligi va hajmiy zichligi katta,
g‘ovakligi esa kam bo‘ladi.
57
Tuproqlarning sho‘rtoblanish jarayonida singdiruvchi sig‘imiga natriy
kationining kirishi natijasida ularning organik va mineral qismidagi sharoit
o‘zgaradi, eritmada ishqoriy muhit paydo bo‘ladi.
Tabiiy sharoitda sho‘rtoblarning paydo bo‘lishi quyidagi sabablarga
bog‘liq:
- tuproqni neytral natriyli tuzlar bilan sho‘rlanishi, ularning tarkibida
kalsiy
tuzlarining
ko‘p
miqdorda
bo‘lmasligi,
sho‘rxoklarni
sho‘rsizlanishi;
- tarkibida soda bo‘lgan kam minerallashgan eritmaning tuproqqa
ta’sir etishi;
- sho‘rlangan ona jinsli tuproqlarda biogen jarayon ta’sirida natriyli
tuzlarni to‘planishi, shu jumladan sodaning kapillyar naychalar orqali
yuqori qatlamlarga (yuzaga) ko‘tarilishi va kuchli qizishi;
- tuproqlarda sho‘rtoblanish xususiyatlarni shakllanishiga ko‘p
miqdorda turli shakldagi gidrofil kolloidlarning galmiroliz jarayoniga
uchrashi;
- tuproqdagi kalsiy shakllarining miqdoriga nisbatan karbonatli
kalsiyning
kamayib
borishi
ham
sho‘rtoblanishga olib keladi.
(O.Ramazonov, A.Axatov, M.Tashkuziev, 2007).
Respublikaning cho‘l qismidagi sug‘oriladigan hududlardagi tuproq
singdiruvchi kompleksida natriy kationi bilan bir vaqtda magniy kationi
ham ortib bormoqda. Ayrim hollarda ular miqdorining vaqt o‘tishi bilan
ko‘payishi kuzatilmoqda. Ya’ni, sug‘oriladigan hududlarda tuproq
sho‘rtoblanishi natriy va magniy kationlarini singdiruvchi kompleks
tarkibiga kirishi hisobiga shakllanmoqda.
O‘tgan asrning 60-yillarida ishlab chiqilgan (M.Kimberg,
N.Kochubey)
tuproqlarning
sho‘rtoblanish darajasini belgilovchi
gradatsiya, singdiruvchi sig‘im tarkibidagi asoslar yig‘indisiga nisbatan
natriy kationining miqdorini ifodalovchi ko‘rsatkichlar, so‘nggi 30–35 yil
davomida respublikaning cho‘l qismida tarqalgan sho‘rlangan yoki qayta
sho‘rlanishga moyil tuproqlarning sho‘rtoblanish darajasini belgilashga
mos kelmasligi aniqlandi (O.Ramazonov, A.Axatov). Mazkur tasnifda
sug‘oriladigan dehqonchilik mintaqasida «tuproq-yer osti suvlari» tizimida
sodir bo‘lgan gidrogeologo – meliorativ jarayonlarning keskin o‘zgarishi,
58
tuproqning namlanish tartibi avtomorf tartibdan yarim gidromorf yoki
gidromorf tartibga o‘tishi va u bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan suv-fizik,
kimyoviy, biologik jarayonlarning o‘zgarishi oqibatida tuproq singdirish
sig‘imida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlar
inobatga olinmagan.
Hozirgi davrda bu gradatsiya gidromorf tuproqlar uchun o‘z qiymatini
yo‘qotgan, chunki bu gradatsiya shu davrgacha namlanish tartibi har xil
bo‘lgan tuproqlar uchun qo‘llanib kelingan. Vaholanki, avtomorf va
gidromorf tuproqlar hosil bo‘lish jarayonining yo‘nalishi va jadalligiga
ko‘ra bir–biridan keskin farq qiladi. Jumladan, avtomorf tuproq hosil
bo‘lish sharoitida paydo bo‘lgan sho‘rtoblanish gidromorf sharoitda hosil
bo‘lgan sho‘rtoblanishga nisbatan anchagina chidamliroq. Gidromorf
tuproqlarda esa bu jarayon yumshoqroq kechadi. Chunki yer ostidan
namlanish yuqori, sho‘r yuvish, sug‘orish tadbirlari o‘tkazilganda
tuproqdagi tuzlar pastki qatlamidagi yer osti suviga qo‘shiladi va tuproqda
vaqtinchalik tuzlarning konsentratsiyasi kamayadi. Suvli so‘rimning quruq
qoldig‘i tarkibidagi tuzlar, ayniqsa NaCl va Na
2
SO
4
suvda tez erishi
sababli ularning tuproqdagi miqdori kamayadi. Natijada tuproqning
singdirish sig‘imidagi yuqori konsentratsiyaga ega bo‘lgan Na kationi
tuproq eritmasiga o‘tadi va sho‘rtoblanishni ma’lum darajada maqbul
holatga olib keladi. Bu holat quyidagi tarzda sodir bo‘ladi:
4
2
4
SO
a
Na
K
M g
Ca
ТSК
aSO
K
M g
Ca
3Na
ТSК
N
C
)
(HCO
Na
2
Na
K
M g
Ca
ТSК
)
(HCO
a
Ca
K
M g
3Na
ТSК
3
3
C
59
Laboratoriya va dala tajribalarida olingan ma’lumotlar asosida
sho‘rlangan (kam, o‘rta darajada) tuproqlarning sho‘rtoblanish darajasini
ifodalovchi gradatsiyaning miqdoriy ko‘rsatkichlariga aniqlik kiritildi va
takomillashtirilgan tasnifi yaratildi (7-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: |
