O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

Tuproqning  solishtirma  og‘irligi  (qattiq  qismining  zichligi)    - 
ma’lum  hajmdagi  tuproq  qattiq  qismining  +4°C  dagi  shuncha  hajmdagi 
suvga bo‘lgan nisbati hisoblanadi va g/sm
3 
bilan ifodalanadi. 
Turli tipdagi tuproqlar qattiq qismining zichligi bir xil emas. U tuproq 
tarkibidagi  organik  moddalar  miqdoriga  va  mineral  qismi  tarkibiy 
qismlarining  nisbatiga  bog‘liq.  Tuproqda  organik  moddalar  qancha  ko‘p 
bo‘lsa  ular  qattiq  qismining  zichligi  shuncha  past  va  tuproqlarda  temir 
oksidlari qancha ko‘p bo‘lsa shuncha yuqori bo‘ladi. 
Ko‘pchilik  tuproqlarning  mineralli  qatlamlarida  qattiq  qismining 
zichligi 2,4-2,85 g/sm
3 
oralig‘ida bo‘ladi. 
Tuproqlar zichligiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
1. O‘ta zich tuproq;  
2. Zich tuproq; 
3. G‘ovak tuproq; 
4.  Sochiluvchan tuproq. 
 Tuproq hajmiy og‘irligi ko‘rsatkichi tuproq g’ovakligini hamda uning 
tarkibida  qancha  miqdorda  tuz,  gumus,  oziq  moddalar  va  suv  borligini 
hisoblashda keng qo‘llaniladi.  

---

18 
  Tuproq  hosil  bo’lish  jarayonida  bo‘shliqlarning  umumiy  hajmiy 
yigindisiga tuproq g’ovakligi deyiladi.  
Tuproq  g’ovakligi  uning  solishtirma  og‘irligi  va  hajmiy  og’irligiga 
bog’liq  bo‘ladi.  Tuproq  g‘ovakligi  tabiiy  holatda  joylashgan  qatlam 
hajmiga  barcha  bo‘shliqlarning  nisbatini  ifodalaydi.  G‘ovaklik  tuproq 
qatlamida  suv  va  havoning  bo‘lishi  va  harakatini  ta’minlaydi, 
mikroorganizmlarning yashashiga sharoit yaratadi. 
Umumiy g‘ovaklik quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: 
,
100
)
1
(



d
dv
Рum
% 
bunda: Pum – umumiy g‘ovaklik (tuproq hajmiga nisbatan), %; 
  dv – tuproq zichligi, g/sm
3
; 
  d – tuproq qattiq qismining zichligi, g/sm
3
. 
 
Odatda  tuproq  zarrachalari  qancha  yirik  va  bir  xilda  bo‘lsa,  umumiy 
g‘ovaklik shunchalik kam bo‘ladi. Tuproqning  mexanik tarkibini nazarda 
tutgan holda umumiy g‘ovaklik quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
Qum tuproqlar – 30-40 %; 
Qumloq tuproqlar – 40-45 %; 
Qumoq tuproqlar– 45-50 %; 
Soz tuproqlar – 50-60 %. 
Tuproq qatlamidagi bo‘shliqlarning katta-kichikligiga qarab kapillyar 
va  nokapillyar  g‘ovaklikka  ajraladi.  Odatda  nokapillyar  bo‘shliqlarda  suv 
kapillyar kuchi ta’sirida ushlab turolmaydi va o‘z og‘irligi ta’sirida pastga 
shimilib ketadi, bo‘shliqlar havo bilan to‘ladi. 
Umumiy  g‘ovaklik  ikki  turga  bo‘linadi:  agregatlar  orasidagi  va 
agregatlar ichidagi g‘ovaklik. Agregatlar ichidagi g‘ovaklik odatda tuproq 
donalari – mikro va makroagregatlar ichida shakllanadi va tuproqning suv 
ushlab turish qobiliyatini ifodalaydi. 
Tuproq g‘ovakligi va zichligi o‘zgaruvchan ko‘rsatkich bo‘lib, tuproq 
qatlamining  zichligiga  va  zarrachalarning  tuproqqa  ishlov  berilganda 
maydalanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi.