O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

1. 
Interfaol  metodlar:  “Keys-stadi”  (yoki  “O‘quv  keyslari”), 
“Blits-so‘rov”,  “Modellashtirish”,  “Ijodiy  ish”,    “Munosabat”,  “Reja”, 
“Suhbat” va b.  
2.  Strategiyalar:  “Aqliy  hujum”,  “Bumerang”,    “Galereya”,  “Zig-
zag”, 
“Zinama-zina”, 
 
“Muzyorar”, 
“Rotatsiya”, 
“T-jadval”, 
“Yumaloqlangan qor” va h.k.  
3.  Grafik  organayzerlar:  “Baliq  skeleti”,  “BBB”,  “Konseptual 
jadval”,  “Venn  diagrammasi”,  “Insert”,  “Klaster”,  “Nima  uchun?”,  
“Qanday?” va b.  

---

125 
GLOSSARIY 
 
Inglizcha 
Ruscha 
O‘zbekcha 
Izox 
The process of soil 
formation 
Процесс 
почвообразования 
Tuproq hosil bo‘lish 
jarayoni 
Moddalar va energiyaning  tuproq qatlamida o‘zgarishi 
va harakati natijasida hosil bo‘lgan moddalar yig‘indisi. 
Bu  faqat  tirik  organizmlar  –  yuksak  o‘simliklar  va 
mikroorganizmlarning  o‘zaro  ta’siri  tufayli  sodir 
bo‘ladi. 
The morphology  and 
structure of the soil 
Строение и 
морфология почвы 
Tuproq tuzilishi va 
morfologiyasi 
Uning tashqi ko‘rinishini izohlovchi belgilar – tuzilishi, 
namligi,  rangi,  donadorligi,  joylashishi,  qo‘shilma  va 
yangi  hosil  bo‘lgan  moddalar.  Tuproq  qatlamlari: 
gumusli  akkumulyativ,  illyuvial,  kam  o‘zgargan  ona 
jins, o‘zgarmagan ona jins.  
The mechanical 
composition of the 
soil 
Механический 
состав почвы 
Tuproqning 
mexanik tarkibi 
Har  xil  kattalikdagi  mineral  zarrachalarning  bir-biriga 
nisbati (qum, qumloq, qumoq va soz) 
Physical properties of 
soils 
Общефизические 
свойства почв 
Tuproqning 
umumfizik xossalari 
Zichligi,  g‘ovakligi,  suv,  havo,  issiqlik,  elektr, 
radioaktivlik xossalari 
Physico-mechanical 
properties of soils 
Физико-
механические 
свойства почв 
Tuproqning fizik-
mexanik xossalari 
Bo‘kishi, 
cho‘kishi, 
plastikligi, 
yopishqoqligi, 
bog‘liqligi, qattiqligi 
Soil colloids 
Почвенные 
коллоиды 
Tuproq kolloidlari 
Mineral  moddalarning  kimyoviy  nurash  jarayonida 
paydo  bo‘lgan  har  xil  oksidlar.  Mineral,  organik, 
organo-mineral kolloidlar 
The absorption 
capacity of the soil 
Поглотительная 
способность почв 
Tuproqning 
singdirish qobiliyati 
Suvda erigan moddalar, gazlar, mikroorganizmlarning 
tuproqda ushlanib, singib qolishi. Mexanik, fizik, fizik-
kimyoviy, kimyoviy, biologik singdirish. 
The organic part of 
soil 
Органическая часть 
почв  
Tuproqning organik 
qismi 
Qatlamdagi  o‘simlik,  hayvon,  mikroorganizmlardan 
iborat  organik  moddalar.  Ularning  biokimyoviy 
jarayonlar  ta’sirida  chirishi  natijasida,  organik  birikma 
– gumus hosil bo‘ladi.  

---

126 
Soil fertility 
 
Плодородие почвы  Tuproq unumdorligi  Tuproqning 
dehqonchilik 
uchun 
yaroqliligini 
ifodalovchi  asosiy  ko‘rsatkich.  Tabiiy,  sun’iy  va 
potensial unumdorlik. 
Soil solution and its 
composition 
Почвенный раствор 
и её состав 
Tuproq eritmasi va 
uning tarkibi 
Tuproqning  suyuq  qismi  –  yog‘ingarchilik,  ekinlarga 
berilgan suv hisobiga shakllanadi.  
The reaction of soil 
solution 
Реакция почвенного 
раствора  
Tuproq eritmasi 
reaksiyasi 
Har xil tuzlar, minerallashgan organik birikmalar suvda 
eriydi  va  uning  konsentratsiyasini  oshiradi.  Eritmaning 
reaksiyasi  vodorod  ionining  konsentratsiyasiga  bog‘liq 
bo‘lib,  kislotali,  neytral,  ishqorli  reaksiya,  bo‘lishi 
mumkin 
Water properties of 
soils 
 
Водные свойства 
почв 
Tuproqning suv 
xossalari 
Tuproqdagi  suv  shakllari:  bug‘simon,  gigroskopik, 
pardasimon,  kapillyar  va  gravitatsion.  Suv  xossalari: 
suv  o‘tkazuvchanlik,  nam  sig‘imi  (to‘la  va  dala  nam 
sig‘imi), suv ko‘tarish qobiliyati 
The soil water 
regime 
Водный режим 
почвы 
Tuproqning suv 
rejimi 
Tuproqning  namlanish  koeffitsientiga  qarab  rejimlari: 
muzlagan,  yuviladigan,  vaqti-vaqti  bilan  yuviladigan, 
yuvilmaydigan, terlama va daryo o‘zani suv rejimlari 
The patterns of 
distribution of soils 
and plants 
Закономерности 
распостранения 
почв и растений 
Tuproq va 
o‘simliklarning 
tarqalish 
qonuniyatlari 
Yer 
yuzida 
tuproqlarning 
mintaqaviy 
tarqalishi 
inobatga  olinadi.  Tuproq  qoplamining  kengliklar 
bo‘yicha 
tarqalishi 
gorizontal 
mintaqaviylik, 
balandlikdan 
pastlikka 
qarab 
tarqalishi 
vertikal 
mintaqaviylik deyiladi. 
Soils of Uzbekistan, 
distribution and 
classification 
Почвы 
Узбекистана, 
распостранение и 
классификация 
O‘zbekiston 
tuproqlari, tarqalishi 
va tasnifi 
Iqlim  sharoiti,  rel’ef  tuzilishi,  o‘simliklar  olami  va 
tuproqlarning  tarqalishi  bo‘yicha  Respublika  hududi 
tuproq  okruglariga  (8  ta)  ajratilgan.  Tuproqlarning 
asosiy  xususiyatlariga  qarab,  genetik  (tipi,  tipchasi, 
avlodi, turi, xili, razryadi), yer osti suvlari chuqurligiga 
qarab 
(avtomorf, 
yarim 
gidromorf, 
gidromorf, 
sho‘rhoklar,  sug‘oriladigan  tuproqlar)  tasniflash  qabul 
qilingan.  

---

127 
Saline soils 
Засоленные почвы 
Sho‘rlangan 
tuproqlar 
Tarkibida  suvda  oson  eriydigan,  zararli  tuzlar  miqdori 
0,25-0,3  foizdan  ko‘p  bo‘lgan  tuproqlar.  Birlamchi  va 
qayta sho‘rlanish. Sho‘rlanish tipi: xlorli, sulfatli-xlorli, 
xlorli-sulfatli, sulfatli.  
Classification of 
saline soils 
Классификация 
засолённых почв 
Sho‘rlangan 
tuproqlar tasnifi 
Sho‘rlanish  darajasi:  sho‘rlanmagan,  kam  sho‘rlangan, 
o‘rtacha, kuchli sho‘rlangan, sho‘rhoklar. Sho‘rlanishga 
qarshi 
qo‘llaniladigan 
tadbirlar: 
gidrotexnik, 
agromeliorativ, biologik 
Alkaline soils 
Солонцеватые 
почвы 
Sho‘rtoblangan 
tuproqlar 
Singdirish sig‘imida 5 % dan ko‘p natriy  yoki  magniy 
kationi  mavjud  har  xil  turdagi  tuproq  avlodi.  Ularning 
paydo  bo’lish  sabablari  va  tasnifi.    Sho‘rtoblanishning 
oldini olish ularga qarshi kurash choralari 
Causes of 
solontsovaya 
Причины 
солонцевания 
Sho‘rtoblanish 
sabablari 
Turli  darajada  sho‘rlangan  yer  osti  va  kollektor-zovur 
suvlari  bilan  tuproq  singdirish  sig‘imi  orasidagi 
kimyoviy 
reaksiya 
natijasida 
vujudga 
keladi. 
Unumdorligini  qayta  tiklash  uchun  tuproqqa  organik 
(go‘ng), kimyoviy birikmalar (lignin, gips) solinadi. 
It is difficult of 
reclaimed soil 
Трудномелиорируе
мые почвы 
Qiyin 
o‘zlashtiriladigan 
tuproqlar 
Suv-fizik  xossalari  yomon,  ildiz  tarqaladigan  qatlamda 
gips,  karbonatli  tuzlar  ko‘p,  sho‘rtoblangan,  taqir, 
taqirsimon  tuproqlar.  Unumdorligini  qayta  tiklash 
uchun  tuproqqa  meliorativ  ishlov  berish,  organik  va 
tabiiy  kimyoviy  birikmalar  solish  va  boshqa  tadbirlar 
qo‘llaniladi. 
Soil erosion 
 
Эрозия почвы 
Tuproq eroziyasi 
Tuproq qatlamini suv yoki shamol ta’sirida yemirilishi. 
Paydo  bo‘lish  sabablari  va  oldini  olish  bo‘yicha 
tadbirlar:  dalalarni  tashkil  etish,  erdan  foydalanish 
tartibi  va  shakllarini  asoslash,  ekin  turlarini  dalalarda 
joylashtirishni 
maqbullashtirish. 
Tuproqning 
yemirilishiga  qarshi  agrotexnik  va  biologik,  kimyoviy 
va boshqa usullarni qo‘llash. 

---

128 
Soil maps, 
cartograms 
 
Почвенные карты, 
картограммы 
Tuproq xaritasi, 
xaritagrammalari 
Tuproq  xaritasi  masshtablari:  mukammal  (1:5000 
gacha),  yirik  masshtabli  (1:50000  gacha),  o‘rtacha 
(1:300000  gacha),  mayda  masshtabli  (1:300000  dan 
kichik).  Tuproq  xaritagrammasi  tuproq  tarkibidagi 
gumus,  azot,  fosfor,  kaliy  moddalarning  miqdori, 
sho‘rlanish  darajasi  va  boshqa  moddalarini  ifodalaydi, 
ekinlarni  joylashtirishda  foydalaniladi.  Umumiy  va 
regional xillari tuziladi. 
Meliorative soil 
science 
Мелиоративное 
почвоведение 
Meliorativ 
tuproqshunoslik 
Tuproq  zaxiralaridan  noto’g’ri  foydalanish  natijasida 
uning  qatlamida  sodir  bo’ladigan  jarayonlarni  buzilishi 
– 
yemirilishi, 
sho’rlanishi, 
sho’rtoblanishi, 
botqoqlanishi  va  x.k.  sabablarini  o’rganadigan  fan 
sohasi 
Meliorative 
condition for soil 
Мелиоративное 
состояние почв 
Tuproqning  
meliorativ holati 
Yerlarni 
qishloq 
ho’jaligi 
ishlab 
chiqarishida 
foydalanishga  yaroqliligini  baholash.  Suv  tartibi,  fizik 
va  kimyoviy  xossalari  qoniqarsiz,  mexanik  ta’sirlar 
(suv, shamol) hisobiga yemirilgan tuproqlar  
Water quality and 
meliorative 
condition for soil 
Качество воды и 
мелиоративное 
состояние почв 
Suv sifati va 
tuproqning 
meliorativ holati 
Sho’rlangan  suv  sifatini  baholash.  Ularni  tuproqning 
kimyoviy xossalari, tuproq eritmasi va bosimiga ta’siri 
Soil-meliorative 
zoning 
Почвенно-
мелиоративное 
районирование 
Tuproq-meloirativ 
rayonlashtirish 
Yer-suv  zaxiralaridan  samarali  foydalanish  uchun 
meliorativ  holati  qoniqarsiz  hududlarni  guruhlarga 
(region, voha, xo’jalik) ajratish 
Water allowance 
zoning 
Гидромодульное 
районирование 
Gidromodul 
rayonlashtirish 
Sug’oriladigan 
yerlarni 
sug’orish 
shahobchalari 
tizimining  asosiy  ko’rsatkichlari,  suvdan  foydalanishni 
rejalashtirish  va  tezkor  boshqarish  uchun  iqlim 
sharoitlarni inobatga olgan holda hududlarga ajratish  

---

129