О. Рамазонов, О. Юсупбеков тупрокшунослик ва дехкончилик олий ÿtçye юртлари учун дарслик


Ландшафт табиий-иклим компонентлари ер юзи-



Download 7,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/139
Sana24.02.2022
Hajmi7,93 Mb.
#246302
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   139
Bog'liq
tuproqshunoslikvadehqonchilik (2)

1. Ландшафт табиий-иклим компонентлари ер юзи- 
да кандай таркалган?
2. Ландшафтларнинг ер юзида таркалиш минтака- 
вийлиги нималарга боглик?
3. Ётик, (горизантал) табиий ландшафт деганда нима 
тушунилади?
4. МДХ кудудида кандай ландшаф т минтакалари 
мавжуд?
5. Тик (вертикал) ландшафт минтакалари деганда 
нима тушунилади?
4-§. ЕР ТУЗИШ ИШЛАРИНИ ЛОЙИХДПАШДА 
ЛАНДШАФТ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ
Ер захираларидан жадал ф ойдаланиш жараёнида 
ландшафт мувозанатини сунъий равиш да сацлаш, ат- 
роф-мухитга салбий таьсир курсатишининг олдини олиш 
мухим ахамиятга эга.
Фойдаланишга мулжалланган ерларда ер тузишни 
ташкил этиш ландшафт-экологик ёндаш иш ни такозо 
этади. Бунинг асосини мазкур 
ХУДУД 
ландшафтининг 
типологик (харитасини тузиш) ва регионал (районлаш- 
тириш) фарклари, ички ва ташк,и курсаткичлари (мод- 
далар ва энергия мувозанати) таш кил этади.
Ландшафтдаги гупрок типлари ва ер турларининг 
сифат ва микдорий курсатгичлари асосида табиий жа­
раёнларни макбул даражада бош кариш ни, ер ресурсла- 
рининг потенциалидан унумли ф ойдаланиш ни таъмин- 
ловчи ердан фойдаланишнинг самарали агротехник, аг- 
ромелиоратив ва бошка тадбирларни лойихалаш ва 
амалга ош ириш мумкин.
Ландшафтнинг типологик таркиби унинг харитаси­
ни изохловчи маьлумотлар асосида урганилади. Ер за-
19


ЛАНДШАФТШУНОСЛИК
хираларини факат тупрок харитаси асосида бахолаш 
мумкин эмас. Шу сабабли лойщ алаш олдидан бажари- 
ладиган иш лар туман, хужалик худуди ландшафтини 
урганиш, урта ва катта масштабдаги хариталар тузиш- 
дан бошланади.
Л андш аф тнинг кичик ва урта масштабли харитаси- 
ни тузишда асосан синф, синфча, тип, типча, ланд­
шафт куриниш и каби таксономик бирликлар куллани- 
лади. Ж ам оа хужалиги, ширкат хужаликлари бирлаш- 
масининг худудлари урганилганда энг кичик бирлик­
лар — ландш аф тнинг морфологик кисмлари (паст-ба- 
ландликлар мажмуаси) инобатга олинади. Паст-баланд- 
ликлар ти п и к майдонларда урганилади. Улар гурухлар- 
га ёки типларга ажратилиб таснифланади.
Хужалик ландшафтини хар томонлама урганишдан 
максад мазкур худуддаги микроландшафтни, уларни 
харитага туш ириш типиклигини ва киш лок хужалиги 
ишлаб чикариш ининг ташкил этилишига яроклилиги- 
ни аникдаш дан иборат.
Катта масштабли ландшафт харитасида хар хил та- 
биий хосилаларнинг худудда жойлашишини, уларнинг 
ш аклини, чегарасини курсатиш (ажратиш) мумкин. Ха- 
рита изохида мазкур худуд тупрокларини, ландшафти- 
нинг узига хос хусусиятларини ёритиш мумкин.
Ер тузиш ишларининг барча турлари ва куриниш- 
ларини утказиш да ландшафт ва тупрок харитаси асос 
килиб олинади. Умумий ландшафт харитасидан фойда- 
ланилган холда алохида зах кочириш, урмон-мелиора- 
ция, ирригация ва мелиоратив шахобчалар куриш учун 
ландш афт хариталари тузилади.
Майда масштабли хариталарда (масштаби 1:1000000 
дан майда) одатда катта-катта регион ёки алохида дав- 
лат худуди тасвирланади. Уларни тузишда синф, синф­
ча, тип ва ландш аф т куринишини изохловчи бирлик­
лар кулланилади.
Урта масштабли хариталарда (масштаби 1:1000000 дан 
1:200000 гача) ландшафт куриниши, типологик ухшаш 
паст-баландлик гурухлари тасвирланади. Бундай харита-
20


ЛАНДШАФТ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ
лар асосида ер тузиш ишлари планини тузишда атроф- 
мухит химоясига оид тадбирлар белгиланади.
Й ирик масштабли хариталарда (1:200000 дан йи- 
рик) ландш афтнинг типологик мажмуалари микроланд­
шафт даражасида тасвирланади. Улар асосида айрим 
хужаликда ер тузиш ишларини лойихалаш ва ташкил 
этиш, 
курилиш, архитектура режалаш тириш ишлари 
амалга оширилади.
Бирон бир ландшафтни урганиш дан олдин дастлаб- 
ки тасаввур — харита тузил ад и. Унда мавжуд маълу- 
мотлар асосида урганилаётган ландш аф тнинг тахминий 
холати, шакли ва чегаралари белгиланади. Сунгра дала 
текширувлари олиб бориладиган йуналиш, ландшафт 
таркибини, паст-баландликларини урганиш учун типик 
майдонлар ажратилади. Таниш иш йуналишлари буйлаб 
ландшафт худуди юзасидан умумий маьлумотлар оли- 
нади, тасаввур килинган холатнинг хакикатга якинли- 
ги, ландш афт куринишларида ердан фойдаланишнинг 
ахволи, типик майдонларнинг мазкур худудга мослиги 
аникланади. Ландшафтларни катта масштабда харита- 
лашда асосий услуб-йуналиш майдон таркибида ланд­
шафт структураларининг м орфологиясини типик май- 
донларда урганиш хисобланади.
Типик майдонларда тупрок устки копламининг ли- 
тологик (механик) таркиби, рельф шакли, намланиш 
шароити ва даражаси, тупрок-усимлик коплами, ланд­
шафтни узгаришига таъсир этувчи физик-географик 
жараёнлар аникланади. К,ишлок хужалик ишлаб чика- 
ришига салбий ёки ижобий таьсир этувчи табиий ходи- 
салар ва ландшафт морфологик курсаткичларига алохи- 
да эътибор берилади.
Ажратилган йуналишлар буйлаб типик майдонлар 
орасида ландшафтнинг таянч кесими куйилади. Олин- 
ган маьлумотлар асосида табиий ландш афт ва типоло­
гик мажмуа компонентлари орасидаги узаро боглик- 
лик, уларнинг хар хил иклим шароитида худудда тар- 
калиши аникланади, мазкур м айдоннинг ландшафт ха- 
ритаси тузилади.
21


Л АНДШ АФТШУ НОСЛ И К
Худуд ландш аф тини урганишда пастлик ёки баланд- 
лик (фация), курсаткичларининг таркибини изоую вчи 
ахборот куйидагича тузилади:
• Пастлик (баландлик) фация № ____ сана______
муаллиф_____ .
• Мутлок, баландлик, м.
• Пастлик (баландлик)нинг ахамияти (роли), (асо- 
сий, ёрдамчиси).
• М икрорельеф, унинг мезорельефдаги урни.
• Устки катлам нинг литологик таркиби.
• Тош, шагал мавжудлиги.
• Тупрок (тупрок кесимининг изохи).
• Намланиш даражаси.
• Ер ости сувлари чукурлиги, м.
• Усимлик ва дарахтзорлар тури.
• Табиий географик жараёнлар, содир булиш дара­
жаси.
• Киш лок хужалиги ишлаб чикаришига тускинлик 
килаётган табиий омиллар.
• Табиий захираларни узлаштириш ва самарали фой- 
даланишга оид таклифлар.
Якунловчи ландш аф т харитаси дала ишлари олди- 
дан мавжуд маълумотларнинг тахлили, мавжуд худуд 
ландшафта курсатгичларининг йуналиши, майдоннинг 
таянч кесимлари ва бошка маълумотлар хар томонла- 
ма урганилгандан сунг тузилади.
Ер тузиш иш ларини режалаштириш ва ташкил этиш- 
да худуд ландш аф тининг хилма-хиллигини урганишда 
куп кулланиладиган услублардан бири дала ландшафт 
кесимларига ажратишдир. Ландшафтни урганиш ва май- 
донларни харитага туширишда, таянч майдонларида 
ландшафт узгариш ларини кузатишда шу услубдан кенг 
фойдаланилади. Бу услубнинг афзаллиги шундаки, тан- 
ланган кесимда компонентларнинг узаро боглиьушги 
ва ландшафт-типологик мажмуи морфологик кисмла- 
рининг такрорланиш конуниятларини, тог ёнбагирла- 
рида геотизмнинг минтак,авий узгаришини аниклаш 
мумкин. Бунга эриш иш учун биринчи навбатда кесим
22


ЛАНДШАФТ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ
йуналиши тугри олиниши, урганилаётган худуднинг асо- 
сий ландшафт-морфологик мажмуалари, унинг айрим
кисмлари кесимининг чизигига тушиши керак.
Иккинчидан, кесим йуналиш и буйича мавзули та- 
биий харита, агрокосмик суратлар етарли булиши, у 
худуднинг топографик асосига мос келиши зарур.
Танланган кесим йуналиши буйича (таянч майдон- 
лар) далада йигилган маълумотлар олдиндан тайёрлаб 
куйилган когоз шаклга ёзилади. Улар асосида л ан д ­
ш афт компонентлари чи зм а шаклида тасвирланади. 
Бунда кесим йуналишининг асосий чизиги худуднинг 
паст-баландлиги берилган топографик харитада курса- 
тилган гипсометрик нукталар буйлаб берилади. Л анд- 
ш афтнинг барча компонентлари асосий чизик устига 
Кабул килинган шакллар, шартли белгилар ва хоказо- 
лар куринишида тасвирланади.
Ер захиралари гурухига оид ландшафт хариталари- 
ни тузишда куйидаги тамойилларга ахамият берилади:
• киш лок хужалигига оид хариталар, космик сурат­
лар ва бошка маълумотлар асосида мазкур худуднинг 
тупрок-геоботаник ва ландш аф т шароитлари тугрисида 
аник тасаввур хосил килинади;
• харита ва уларнинг тушунтириш хатларида 
ХУДУД- 
ни изохловчи барча маьлумотлар, ер захираларининг 
сифати ва мивдорий курсаткичлари, уларни узлаш ти- 
риш натижасида салбий ёки ижобий томонга узгари- 
ши тулик ёритилиши зарур;
• космик суратларни тахлил килиш асосида м азкур 
худуд ландшафтини хар томонлама ва тулик ёри ти ш
тамойили кабул килинади;
• космик суратлар асосида ёритилган ландш аф т ха- 
ритаси худуд буйича мавжуд маьлумотлар (хариталар, 
табиий компонентларнинг микдорий курсаткичлари, 
тушунтириш хатлари) ёрдам ида такомиллаш тирилади, 
аникликлар киритилади ва ер тузиш ишларини таш - 
кил этишда фойдаланилади.
Ер захираларини ландш аф т асосида табиий р ай он - 
лаштириш худуднинг табиий захиралари хакидаги маъ-
23


ЛАНДШАФТШУНОСЛИК
лумотлар мажмуасидир. Улар кишлок хужалик ишлаб 
чикаришини ташкил этиш , асосий йуналишларни аник- 
лашда табиий-илмий асос хисобланади.
Табиий районлаштириш тупрок, геоботаник, агро- 
иклим районлаштиришдан тубдан фарк к,илади ва худуд- 
нинг табиий-иклим, геологик, морфологик, табиий гео- 
график, гидрологик, биоценоз ва ландшафтнинг бош- 
ка курсаткичларини тулик изохлайди.
Худуд табиий районлаштирилганда унинг табиий 
шароитлари, ривожланиш и, антропоген омиллар таъ- 
сирида узгариши акс эттирилиши билан бир каторда, 
кишлок; хужалигининг асосий йуналишлари мазкур та- 
биий-иклим ш ароитларига мос келишини, мавжуд за- 
хиралардан фойдаланиш даражасини хам уз ичига ола- 
ди.
Табиий районлаштириш асосида табиий-иклим ша- 
роитларини назарда тутган холда кишлок хужалигиниг 
ихтисослиги ва йуналиш и якин ва узок келажакни, 
жамиятнинг иктисодий-ижтимоий ривожланиши режа- 
лаштирилади ва амалга оширилади.
Й ирик масштабда табиий районлаштиришнинг асо­
сий бирлиги район хисобланади. Район алохида таби- 
ий-худудий мажмуа булиб, округнинг бир кисми хисоб­
ланади. Ландшафтни изохловчи асосий курсаткичлар 
билан ажралиб ту рад и.
Районни ажратишда асосий курсаткич унинг узига 
хос шароитини белгиловчи геоморфологик омиллар, 
ишлаб чикариш таркиби ва жадаллигини изохловчи 
экинлар тури ва м айдоннинг бир-бирига нисбати, иш­
лаб чикариш турларини мувофиклаштириш ва чукур- 
лаш тириш хисобга олинади. Агар район худудида пах­
та булса, у микрорайонларга ажратилади.
Районлаштириш и к к и хил куринишда утказилиши 
мумкин. «Тепадан-пастга» — дастлаб йирик таксоно- 
м ик бирликлар, «пастдан-юкорига» — дастлаб типоло- 
гик табиий мажмуалар кичик таксономик бирлик си- 
фатида умумлаштирилади, сунгра йирик гурухларга бир- 
лаштирилади.
24


ЛАНДШАФТНИНГ ХИЛМА-ХИЛЛИГИНИ ИНОБАТГА ОЛИШ

Download 7,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   139




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish