O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Yer egaligi munosabatlarida jo’ybar xo’jalarining mavqei
XVI asrning o’rtalaridan boshlab Jo’ybor shayxlari oliy hukmdor taqdirini hal qilish 
darajasidagi mavqega ko’tariladilar. Qishloqlarda katta-katta yerlarga, shaharlarda esa yirik 
ko’chmas mulklarga ega bo’lgan shayxlar yirik zodagonlar va amaldorlarga ham o’z ta’sirini 
o’tkazganlar. Manbalarga ko’ra, zabardast shayboniylar hukmdorlaridan biri bo’lgan 
Abdullaxon II ham avval Xoja Islom, keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo’jalik 
faoliyatini qo’llab-quvvatlashga majbur bo’lgan. 
Shayx-ul-islom
ham jo’ybor shayxlari 
xonadonidan saylangan. Din peshvolari orasida shayx ul-islom, sadr, qozi kalon, mufti kabi 
diniy mansablarning mavqei ancha yuqori bo’lgan. Davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida 
ruhoniylarning o’rni yuqori bo’lgan. Shayboniyxon 1509 yil qozoq xonlariga qarshi yurish 
oldidan davlat kengashi chaqirib, egasi tashlab ketgan yer-suvni devon ixtiyoriga olish 
masalasini o’rtaga tashlagan. Shunda bir guruh ruhoniylar, Samarqand viloyati qozisi 
mavlono Abdug’affor va Ruzbehon xonga e’tiroz bildirib, faqat egasi qidirib topilmagan 
taqdirdagina, ya’ni o’lgan bo’lsa, bunday mulkni devon ixtiyoriga olish to’g’ri bo’lishini 
aytganlarida, majlis ishtirokchilari xonning taklifini emas, balki ruhoniy ulamolarning 
taklifini qabul qilgan. 
Suyurg’ol shayboniylar davrida ham keng qo’llanilgan bo’lib,shahzodalar, yirik 
zodagonlar va nufuzli din peshvolariga ma’lum shart va imtiyozlar asosida berilgan yer mulki 
bo’lib, u nasldan naslga o’tgan.Suyurg’ol egasi davlatga to’lanadigan soliqlardan ozod 
qilingan bo’lib, o’z suyurg’olidan oladigan daromaddan o’z ixtiyoricha foydalangan. Bunday 
imtiyozli suyurg’ol “darubast suyurg’ol” deb atalgan.Shaharlar, tumanlar va hatto viloyatlar 
ham alohida xizmat ko’rsatgan shaxslarga suyurg’ol qilib berilgan. Misol uchun XVI asrning 
boshlarida Qarshi Xudoyberdi Sultonning suyurg’ol mulki bo’lgan. Davlat yerlari 
dehqonlarga muddatsiz merosiy foydalanishga ijara sifatida berilgan. Darubast sifatida mulk 

---

99 
va yer berish, Abdullaxon II davrida ayniqsa rivojlanib, u o’zining pirlari Xoja Islom va uning 
avlodlaridan Xoja Saa’dga hamda boshqa Jo’ybor xojalariga butun-butun bosib olingan 
viloyatlarni darubast sifatida hadya qilgan. 
Tadqiqotchilarning fikricha, ushbu mulk merosiy suyurg’ol (hadya) bo’lib, u barcha 
soliqlardan ozod qilish haqidagi imtiyozlar bilan birga vorislikka qoldirish huquqi bilan 
berilgan yer va boshqa mulklardan iborat bo’lgan. 
Jo’ybor xojalarining Buxoro, Samarqand, Nasaf (Qarshi), Marv va boshqa viloyatlarda 
katta yer maydonlari bo’lib, bu mulklar meros tariqasida avloddan avlodga o’tgan va barcha 
soliqlardan ozod etilgan. Xonlar va boshqa yirik amaldorlar tomonidan ularga hadya etilgan 
yer mulklaridan tashqari ular Movarounnahr va Xurosonning serunum yaylovlariga, behisob 
podalarga, katta shaharlarda joylashgan o’z hunarmandchilik do’konlariga, savdo rastalariga, 
tegirmonlar, hammom va karvonsaroylardan keladigan daromadlarga ham ega bo’lganlar. 
Kattadan-katta boyliklarga ega bo’lgan Jo’ybor shayxlari o’z xususiy yerlaridan 
tashqari vaqf yerlardan keladigan daromadni ham nazorat qilganlar. Xojalarning davlat 
ishlaridagi mavqei shunchalik kuchli ediki, ular hatto, amaldorlarni yuqori mansablarga 
tayinlash yoki chetlatishda ham katta ta’sirga ega bo’lganlar. Shayboniylar davrida yer 
egaligining quyidagi asosiy turlari mavjud edi: 
1. Mulki sultoniy yoki mulki mamlaka (manbalarda mamlakai devon, mamlakai podshohiy, 
zamini mamlaka, mamlakati sultoniy, mamlaka atamalarida ham uchraydi) davlatga qarashli 
yerlar bo’lib, bu yerlarni sotish, hadya etish, vaqfga berish faqat xonning ixtiyorida bo’lgan. 
2. Mulki xolis yoki mulki xurri xolis-mu’lum shaxslarga tegishli bo’lib, hukmdor tomonidan 
davlat oldidagi xizmatlari uchun berilgan shaxsiy yerlar (suyurg’ol, iqto’, tarxon, tiul va 
boshq.) Bunday yerlar va ularning egalari daftardor tomonidan maxsus daftarga qayd etib 
borilgan. 
3. Vaqf yerlari-hukmdor yoki boshqa shahslar tomonidan diniy muassasalarga mulk qilib 
berilgan yerlar va sug’orish inshootlari. Bunday yerlardan kelgan daromadning asosiy qismi 
mutavallilar, qozilar va musulmon dindorlariga tushgan. 
4. Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar. Shayboniylar davrida dehqonchilikka alohida 
e’tibor qaratilgan bo’lib, avvolo, sug’orish tizimini tartibga keltirish uchun qator tadbirlar 
amalga oshirilgan. Bu jarayonda mintaqadagi yirik suv manbalari-Zarafshon, Chirchiq, 
Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh, Murg’ob kabi yirik daryolar va ko’plab kichik daryolar hamda 
ko’llar, tog’ suvlarining imkoniyatlaridan keng foydalanilgan. Shayboniyxon darida, siyosiy 
beqarorlik yillarida, Abdullaxon II davrida sun’iy sug’orish ishlarining ahamiyati 
yo’qolmagan. Undan tashqari shayboniylar davrida dehqonchilikning taraqqiyotini 
ta’minlovchi islohotlar o’tkazilgan. Xususan, qarovsiz va lalmi yerlarni davlat mulkiga kiritib, 
bunday yerlarda dehqonchilikni rivojlantirish, dehqonchilik qilishni hohlaganlarga har 
tomonlama yordam berish, ma’lum muddat soliqlardan ozod etish, yerdan olinadigan 
soliqlarni yig’ishdan mahalliy amaldorlarning o’z mansablarini suiste’mol qilishlariga yo’l 
qo’ymaslik uchun ham tegishli tadbirlar amalga oshirilgan.