O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

7043-§. Mayda bo‘lakli jinslar

Bunday jinslar ularni tashkil etgan donachalarning katta –kichikligiga qarab qumtosh va gil jinslari oralig‘ida joylashgan bo‘lib, nisbatan kam tarqalgandir.

Alevritlar – juda kichik zarrali changsimon jinslar hisoblanadi. Dengizda, daryoda va eol yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Alevrit jinslarning o‘ziga xos turidan biri lyoss hisoblanadi. «Lyoss» – nemischa qotmagan, bo‘shoq degan ma’noni beradi.

Lyoss bir xil tarkibli tog‘ jinsi bo‘lib, och sariq rangda bo‘ladi. Tarkibi kvars, gil va kalsitdan iborat. Tarkibini 50 % kvars donachalari, 20 %dan ko‘prog‘ini gil, 20–30 %ni kalsit tashkil etadi. Ozroq boshqa minerallar va ohaktosh g‘uddalari (konkretsiya) bo‘ladi. Lyoss yuqori darajada g‘ovaksimon va suvo‘tkazuvchan va osongina changsimon zarralarga maydalanib ketadi. Unda qat-qatlik sezilmaydi. Lyoss tabiiy ochilmalari ko‘pincha tik devorli ko‘rinishda uchraydi.

Lyossning hosil bo‘lishiga oid bir qancha fikrlar (nazariyalar) mavjud. Haqiqatga yaqinrog‘i – F.P.Rixtgofenning eol nazariyasi hisoblanib, buni Markaziy Osiyoda o‘zbek olimi akad. G‘.O.Mavlonov yanada rivojlantirgan. Bu nazariyaga ko‘ra minerallar zarralari shamol harakatidan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilib yotqiziladi. Lyossning qalinligi 100 m ga borishi mumkin. Shimoliy Xitoyda lyossning juda katta qalinligidagi qatlamlari ma’lum. O‘rta Osiyoda, Ukrainada va Sibirning ko‘pgina joylarida lyoss bor. Lyossimon tuproqlar serunum hisoblanadi. Chunki ularda juda ko‘p foydali tuzlar saqlanadi.

Lyossga yaqin jinslar lyossimon suglinkalar (qumoqlar) hisoblanadi. Bularning lyossdan farqi – qat-qat bo‘lib, dag‘al zarrali, qum mahsuloti ko‘p bo‘ladi. Lyossimon suglinkalar (qumoqlar) turli yo‘l bilan hosil bo‘ladi.

Alevrolitlar sementlashgan lyoss yoki lyossimon suglinkalar (qumoqlar) hisoblanadi. Ular qattiq gil jinslarga juda o‘xshash, ayniqsa gilli slanetslarni juda eslatadi. Alevrolitlar sementi ohakli va kremniyli bo‘ladi. Ochilib qolgan erlarda ular yupqa plastinkasimon va qat-qat bo‘ladi. Suvda ivimaydi.