O‘. P. Umurzoqov, A. J. Toshboyev

Respublika qishloq xo‘jaligida ishlatilgan mineral o‘g‘it ko‘rsatkichlari tahlili.
Ming tonna, 100 % sof holda

Yil- lar	Azot	Fosfor	Kaliy	Shu jumladan, paxta uchun				Hosil- dorligi, s/ga	Ishlatilgan kg/ga
				Maydoni ming ga	Azot	Fosfor	Kaliy		Azot	Fos- for	Kaliy
1986	717,7	379,9	185,36	2058,8	500,3	244,84	128,71	24,3	243	119	63
1987	748,8	448,3	189,6	2113,7	507,3	288,3	131,67	23,0	240	136	62
1988	756,7	420,7	222,2	2020,8	499,13	265,67	146,82	26,6	247	132	73
1989	685,5	420,3	200,1	1970,6	472,94	264,06	147,79	26,8	240	134	75
1990	623,6	418,6	189,4	1813,9	421,7	233,80	120,84	27,6	231	129	66
1991	635,2	436,80	147,0	1720,5	410,06	244,80	86,92	27,0	238	192	50
1992	568,1	358,0	118,5	1667,0	388,4	201,42	74,89	24,8	233	121	46
1993	633,1	303,5	35,7	1695,2	420,8	182,6	29,6	25,0	248	108	17
1994	450,5	143,3	0,68	1534,7	326,3	96,28	0,62	24,1	213	63,0	0,5
1995	453,6	110,6	-	1484,8	292,62	64,66	-	22,3	191	43,5	-
1996	549,0	107,0	22,4	1477,2	314,59	62,12	13,62	22,6	213	42	9
1997	705,4	199,4	143,8	1408,6	361,75	109,68	66,53	23,0	258	78	47
1998	666,2	109,8	48,4	1531,7	353,09	67,63	38,40	21,6	230	44	25
1999	586,7	154,1	35,0	1557,4	391,46	79,94	26,13	23,8	192	53	17
2000	561,0	110,3	15,3	1444,4	290,0	62,0	6,5	21,1	201	43	4
2001	511,5	100,1	6,7	1451,9	281,96	50,24	4,51	23,3	194	35	3
2002	561,51	172,14	15,32	1411,8	303,3	86,48	10,36	22,7	215	61	7,3
2003	530,17	133,82	11,51	1392,7	263,51	76,73	6,31	21,8	189	55	4,5
2004	587,26	149,44	25,00	1430,4	308,63	65,15	23,51	22,3	216	46	16
2005	598,92	150,90	25,00	1426,0	302,03	67,83	17,69	25,2	212	48	12
2006	565,11	120,83	26,00	1391,4	308,5	52,10	12,57	25,6	222	37	9

7.3.1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, Respublikamizda 1986-yilda azot 717,7 ming tonna ishlatilgan bo‘lsa, 2006-yilga kelib 565 yoki 152,6 tonna kam ishlatilmoqda. Fosfor o‘g‘itni 379,9-120,8 yoki 259,1 ming tonna, kaliy o‘g‘iti 185,3-26,0 yoki 159,3 ming tonna kam ishlatilmoqda. Lekin paxta ekin maydoni 2058,8 ming gektardan 1391,4 ming gektarga yoki 667,4 ming ga
kamaygan. Ekin maydoni va o‘g‘it ta’minoti kamayishi bilan paxta hosildorligi 24,3-25,6 s/ga ga yoki 1,2 s/ga oshdi. Shunday qilib, me’yor bo‘yicha o‘g‘it ta’minoti kamayishiga qaramasdan undan tejamli foydalanish zarur.

7.3.2-jadval.

Asosiy qishloq xo‘jalik ekinlariga beriladigan madaniy o‘g‘itlarning ilmiy asoslangan o‘rtacha me’yorlari, (kg/ga).
100 % sof modda hisobida


№ Ekin turlari Azot Fosfor Kaliy

sug‘oriladigan	150-200	100-120	50
lalmi	50-60	40-50	-

₁ Boshoqli don ekini:

2 Makkajo‘xori (don uchun)	180-220	120-140	85-90
3 Sholi	200-220	140-145	150-180
4 G‘o‘za, sh.j. o‘rtacha tolali	215-240	145-165	95-100
ingichka tolali	230-250	155-165	100-110
5 Kanop	160-180	130-140	80-90
6 Tamaki	120-150	80-100	40-45
7 Kartoshka	120-150	85-100	60-75
8 Sabzavot	145-200	100-110	70-75
9 Poliz	50-75	100-110	45-50
10 Ozuqabop ildizmeva	220	90	60
11 Makkajo‘xori (silos uchun)	200	90	60
12 Eski beda	100	90-100	50-60
13 Meva beruvchi bog‘	120-130	85-90	65
14 Meva beruvchi tokzor	135-140	90-95	70
15 Tutzorlar	100	60	40

Ilmiy tekshirish institutlari tomonidan me’yorlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ta’minot tashkilotlari tomonidan fermerlarga o‘g‘it fondlari belgilanadi (7.3.2- jdval).

Murakkab o‘g‘itlar – kimyoviy yo‘l bilan olinadigan kuchli ta’sir qiladigan oziq elementlari bo‘lib, tarkibida gomogen borligi bilan boshqa o‘g‘itlardan farq qiladi. Shuningdek, o‘g‘itlarni bu turiga murakkab aralash o‘g‘itlar ham kiradi. Ular ayrim o‘g‘itlarga kislota va ammiaklarni aralashtirish yo‘li bilan olinadi.
Aralash o‘g‘itlar – bir xildagi o‘g‘itlarni bir-biriga mexanik usulda aralashtirish yo‘li bilan olinadi.
Kompleks o‘g‘itlar – tabiiy fosfatlar azot kislotalari bilan aralashtirib yoki sulfat kislota hamda superfosfatni ammiak va ammiakatlar bilan birgalikda ishlash yo‘li orqali olinadi.
Respublika qishloq xo‘jalik korxonalarida keyingi yillarda tuproq unumdorligining pasayib borayotganligiga birinchi sabab, mineral o‘g‘itlar turi va oqilona foydalanilmayotgani bo‘lsa, ikkinchi sabab, tabiiy imkoniyatlardan yetarli darajada foydalanilmayotganidir. Tuproq unumdorligini oshirishda tabiiy imkoniyatlardan biri, almashlab ekishga qat’iy rioya qilishdir. Qishloq xo‘jaligi ekinlaridan olinadigan hosilning yarmi mineral o‘g‘itlar hisobiga to‘g‘ri keladi. Ekinlarni almashlab ekish, dalaga mineral o‘g‘itlarni o‘z vaqtida me’yorida va o‘z muddatlarida ishlatish yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Shuning uchun min- eral o‘g‘itlarning me’yorini belgilashda hosil miqdori, tuproq unumdorligi, almashlab ekish, tuproq eroziyasi, sho‘rlanish va boshqa omillarga e’tiborni qaratish lozim. Bu sharoitni respublika qishloq xo‘jalik korxonalari hamda xorijiy davlatlar qishloq xo‘jaligida ham asosiy e’tiborni qaratadi. Respublikaning turli xil tuproq iqlim sharoitlarida paxta hosili uchun o‘rtacha gektariga 200-250 kg azotli, 140-175 kg fosforli, 100-125 kg kaliyli o‘g‘itlar ishlatiladi.
AQSHda esa 150 kg azotli, 90-100 kg fosforli, 70-80 kg kaliyli o‘g‘itlar, Xitoyda 150-180, 100-120, 80-100 kg ga to‘g‘ri kelmoqda. Boshoqli don ekinlarining o‘rtacha 1 gektar g‘alla maydoniga Respublikada 150-200 kg azotli, 100-140 kg fosforli, 60- 70 kg kaliyli o‘g‘itlar ishlatiladi. Rivojlangan chet mamlakatlardan Fransiyada azotli o‘g‘it miqdori 125, fosforli 85, kaliyli 100 kg. Germeniyada 195, 100, 135. Yaponiyada
145, 162, 135. Xitoyda 130, 80, 52. Hindistonda 150, 75, 50 kg ga to‘g‘ri kelmoqda. Respublika paxta va g‘allachiligida ishlatiladigan o‘g‘itlar miqdori chet davlatlarga nisbatan ancha yuqori ekanligini ko‘rsatmoqda. Shuning uchun mavjud o‘g‘itlardan samarali foydalanib, o‘g‘it hisobiga yetishtirilayotgan hosilni oshirish chora-tadbirlarini ko‘rish zarur.