4.5. ASINXRON DVIGATELLARNING TORMOZLASH REJIMLARI Asinxron dvigatelli ko‘p yuritmalar uchun ishga tushirishga nisbatan
tormozlash rejimi katta ahamiyatga ega. Chunki bu rejimga ishonchlilik
va soz ishlash talablari qo‘yiladi. Ko‘pincha berilgan holatda aniq
to‘xtash va aniq vaqt orasida tormozlash talab etiladi.
Asinxron dvgatellarda quyidagi: tarmoqqa energiyani qaytarish yo‘li
bilan generator rejimida tormozlash; mashina generator rejimida ishlab
statorga o‘zgarmas tok bilan turli qo‘zg‘atish hosil qilgan holda
dinamik tormozlash, teskari ulash bilan tormozlash; o‘z-o‘zini
qo‘zg‘atib kondensatorli yoki magnitli dinamik tormozlash rejimlari
qo‘llanadi. Stator magnit maydoni qo‘zg‘atish usuli bo‘yicha ikkita
guruhga bo‘linadi: o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas tok tarmog‘i
orqali mustaqil qo‘zg‘atishli (rekuperativ teskari ulash va dinamik
171
tormozlash) va kondensator batareyasi orasida energiya almashuvi hisobiga yoki dvigatel statori qisqa tutashtirilganda magnit oqimi o‘zinduksiya EYK hisobiga hosil bo‘ladigan o‘z-o‘zini qo‘zg‘atish orqali.
Yuqorida qayd etilgan rejimlarni qisqa tutashgan va faza rotorli mashinalar uchun qo‘llash mumkin.
Energiyani tarmoqqa qaytarib tormozlash.Boshqa mashinalar kabi asinxron dvigatel uchun ham elektromagnit induksiya prinsipini qo‘llab (dvigatel va generator rejimida ishlash qobiliyati) uni generator rejimida ishlashiga imkon yaratish mumkin. Agarda mashina o‘qida yuklama bo‘lmasa (salt yurish) u holda tarmoqdan olinayotgan energiya rotordagi mexanik isroflar, po‘latdagi isroflar hamda statordagi isroflarni qoplash uchun sarflanadi. Mashina o‘qiga rotor-ning aylanish tomoni bo‘yicha ta’sir etayotgan tashqi moment qo‘yish bilan sinxron tezlikka erishish mumkin. Bu holda rotordagi isroflar tashqi energiya manbayi
4.10- rasm. Asinxron dvigatelning reaktiv statik moment qo‘yilganda generator tormozlash rejimidagi mexanik tavsiflari:
a — juft qutblar sonini o‘zgartirilgan holatidagi; b — tezlikani chastotali rostlangan holatidagi.
hisobiga qoplanadi, tarmoqdan esa faqat statordagi isroflarni qoplash uchun energiya iste’mol qilinadi. Shundan so‘ng tezlikning
172
sinxrondan yuqoriga o‘zgarishi asinxron mashinani generator rejimiga
o‘tishga olib keladi.
Bu rejimda ishlaganda stator simlarini (chulg‘amini) oldingi
yo‘nalishdagi magnit maydoni kesib o‘tadi, rotor simlarini esa teskari
yo‘nalishda kesib o‘tadi. Shuning uchun rotor EYK E2 o‘z ishorasini
o‘zgartiradi, ya’ni Eў2S = (-s)Eў2»-Eў2S. Rotordagi tok quyidagiga
teng bo‘ladi:
E S E r jx S r jx S I 1 1
1 2 2
2 1 1 1 2
2 2 2 ( )
.
= =
(4.22)
4.11- rasm. Asinxron dvigatelning ulanish sxemasi va mexanik tavsiflari:
a — reaktiv statik momentda teskari ulanish rejimida;
b — shuning o‘zi, aktiv statik momentda.
Bu ifodadan ko‘rinib turibdiki, AD generator rejimiga o‘tishi bilan
faqat rotor tokining aktiv tashkil etuvchisi o‘z yo‘nalishini
173
o‘zgartiradi. Chunki dvigatel o‘qidagi aylantiruvchi moment dvigatel
rejimiga nisbatan o‘z yo‘nalishini o‘zgartirgani uchun Iў2a tokining
aktiv tashkil etuvchisi ishorasining o‘zgarishi elektromagnit
quvvatining manfiy bo‘lishiga olib keladi, ya’ni tarmoqqa qaytariladi,
chunki S < 0 bo‘lib
P m I r S m U r S r r S x 2 2 2 2
1 2 2 1 1 2 1 2 k.t = / = / ( [ + / ) + ]).
Ikkilamchi kontur reaktiv quvvatining belgisi mashinaning ishlash
rejimiga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘zgarmay saqlanishi quyidagi
ifodadan ko‘rinadi:
k t p mU x S r S r x S P mUI 1
2 2
1 1 1
2 1 2 2
2
1 2 2
2 q.t
cos .
+
= y =
(4.23)
Asinxron dvigatellarda reaktiv statik moment mavjud bo‘lganda
energiyani tarmoqqa qaytarib, generator tormozlashni ularning qutblar
sonini o‘zgartirish yoki aylanish tezligini chastotali, chastota-tokli va
vektor usulida rostlab amalga oshirish mumkin. Birinchi holda (4.10-
rasm, a) mashina statorini kam qutblar sonidan ko‘p qutblar soniga
o‘zgartirib, sinxron tezlik kamaytiriladi w02 < w01 va bunda butun
davr davomida dvigatel ikkinchi kvadrantda ishlayotganda tormozlash
energiyani tarmoqqa qaytarish bilan amalga oshiriladi.
Tezlikni chastota yordamida rostlayotganda stator ta’minot
chastotasini asosiydan kamaytira borib, (f1 dan to f2 < f1 va f3 < f2)
dvigatelni bir mexanik tavsifdan boshqasiga o‘tkaziladi (4.10-rasm, b).
174
Yuritma ishchi nuqtasi ikkinchi kvadrantda joylashgan mexanik tavsif bo‘laklari bo‘yicha harakatlanishi davomida energiyani tarmoqqa qaytarib tormozlash rejimida ishlaydi. Dvigatelni ta’minlovchi chastotani ravon va avtomatik ravishda o‘zgartirib ozgina o‘zgaruvchi moment bilan yuritmaning tormozlash rejimini olish mumkin. Lekin
12- rasm. Dinamik tormozlashda asinxron dvigatel stator chulg‘amlarini o‘zgarmas (to‘g‘rilangan) tok manbayiga ulash sxemasi.
bunda ma’lum qonuniyat bo‘yicha kuchlanishni ham o‘zgartirish kerak.
