Ventil o‘zgartgichlarining boshqarish tizimlarini yaratish prinsiplari va tasnifi. Bir fazali boshqariluvchi to‘g‘rilagichlarning ishlash prinsipini 3.5- rasmdan tushuntirish mumkin. Sinxronlashtiruvchi qurilma SQ arrasimon kuchlanish generatori AKG ni boshqaradi. Bu generator faza bo‘yicha tarmoq kuchlanishi Ut bilan sinxronlashtirilgan davomiyligi 180° elektr gradusiga teng bo‘lgan ustun kuchlanishi Uust ni shakllantiradi.
132
3.5- rasm. Boshqariluvchi to‘g‘rilagich sxemasi.
Taqqoslash sxemasi TS da turli qutbli Ub va Uust (3.6- rasm) kuchlanishlari taqqoslanadi. Ua=Ub ga teng bo‘lganda taqqoslash sxemasi TS uzunligi l =180°- a bo‘lgan Uts kuchlanishini hosil qiladi. l burchak boshqarish ventilining ochilish davomiyligini aniqlaydi. Tranzistorliga nisbatan tiristorli boshqarish ventili uchun impuls shakllantiruvchi yordamida qisqa Uish
133
3.6- rasm. Boshqariluvchi to‘g‘rilagich tizimida signallar diagrammasi.
larni olish kerak. Bu impulslar tiristorning boshqarish elektrodiga beriladi va uni ochadi. Tiristorning yopilishi esa uning asosiy elektrodida (anod va katodda) qutblar o‘zgarganda ro‘y beradi.
Ventillarning barcha boshqarish sxemalari faza prinsipi bo‘yicha ishlaydi, ya’ni bunda boshqarish burchagi deb yuritiladigan ventilni ochish burchagi a o‘zgartiriladi. Shuning uchun boshqarish tizimida asosiy element fazani surish qurilmasi (FSQ) hisoblanadi.
Boshqarish impulslarining faza surilishini ta’minlash usullari bo‘yicha tizimlar «gorizontal» va «vertikal» prinsipi bo‘yicha qurilgan bitta va ko‘p kanalli tizimlarga bo‘linadi. Bir kanalli tizimda barcha boshqarish impulslarining faza surilishi bitta FSQ da amalga oshiriladi, ularni ayrim ventillarni boshqarish kanallari bo‘yicha taqsimoti maxsus kommutator orqali amalga oshiriladi (3.7- rasm, a).
3.7- rasm. Uch fazali nul sxemali o‘zgartgich BO‘-D tizimi:
a — tizim kuchli zanjirining soddalashtirilgan prinsipial sxemasi; b — ekvivalent sxemasi.
Ko‘p kanalli tizimda impulslarni faza surilishi har bir kanalda o‘zining FSQ orqali amalga oshiriladi (3.7- rasm, b).
Zamonaviy boshqarish tizimlari 3.6- rasmda foydalanilgan «vertikal» boshqarish prinsipi bo‘yicha qurilmoqda. Bu holda boshqarish
134
kuchlanishi ustun kuchlanishi bilan taqqoslanadi. Kuchlanishni
o‘zgartirish bilan faza surilishini olish mumkin.
Uch fazali nol sxemali o‘zgartgich-dvigatel tizimidagi jarayonlar va
tizimning statik tavsiflarini ko‘rib chiqamiz. Ekvivalent sxemada (3.7-
rasm, b) quyidagi belgilashlar qabul qilingan: e2a, e2b, e2s — EYK
larning oniy qiymatlari, bu EYK kuchli transformator ikkilamchi
chulg‘amlarining fazalarida hosil bo‘ladi: ia, ib, is — ventillardan
o‘tayotgan toklarning oniy qiymatlari: Ud va id — o‘zgartgich
chiqishidagi to‘g‘rilangan tok va kuchlanishning oniy qiymatlari: Id —
to‘g‘rilangan tokning o‘rtacha qiymati: rtr va Xtr — transformator
fazalari qarshiliklarining aktiv va induktiv tashkil etuvchilarini uning
ikkilamchi zanjiriga keltirilgan qiymatlari:
w w w w r R R X X X 2 2
2 2
tr 2 1 tr 2 1
1 1
; ;
= + = +
(3.3)
bu yerda: R1 va R2 — transformator fazasi birlamchi va ikkilamchi
chulg‘amlari qarshiliklarining aktiv tashkil etuvchilari, X1 va X2 — mos
ravishdagi qarshiliklarning induktiv tashkil etuvchilari; w1 va w2 —
birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlarning o‘ramlar soni.
To‘g‘rilangan EYK o‘rtacha qiymati quyidagi formula bo‘yicha
aniqlanadi:
Ed = Edmaxcos a (3.4)
bu yerda: Edmax-a = 0 bo‘lgandagi maksimal EYK quyidagicha
aniqlanadi:
d mq mq E E max 2 2 sin p
p
=
(3.5)
135
Bu yerda: E2-q = 1 bo‘lganda transformator ikkilamchi chulg‘ami
EYK ning faza qiymati, q = 2 bo‘lganda esa liniya EYK ning qiymati
olinadi.
BT-D tizimi yakor zanjiridan umumiy kuchlanish tushishi ventildagi
kommutatsiya jarayonidagi kuchlanish tushishi DUx, ventilning ochiq
holdagi kuchlanish tushishi DUv (dvigatel cho‘tkalaridan kuchlanish
tushishi hisobga olinganda), transformator aktiv qarshiliklaridagi
kuchlanish tushishi DUr, reaktor aktiv qarshiliklaridagi kuchlanish
tushishi DUp va yakordagi kuchlanish tushishi DUya yig‘indisiga teng.
BT-D tizimi parametrlarini aniqlaymiz. Kuchlanish tushishi DIb
o‘zgartgichning taktiga bog‘liq DUv = qUov + DUr. O‘zgartgichning
bir taktli sxemasida DIR kuchlanish tushishi:
mq U r I R tr 4 d
1 . g
p
D = -
(3.6)
Berilgan a qiymatida kommutatsiya burchagi g ni quyidagi
ko‘rinishda aniqlaymiz:
mqX I E tr d
dmax
arccoscos .
p
g= a a
(3.7)
Agarda g burchak 20—30° dan ortmasa, u holda gmq << 4p bo‘ladi
va shuning uchun DUr » rtrId deb qabul qilinadi.
136
Uch fazali nol sxema uchun kuchlanishning kamayishi ventillardagi
kommutatsiya jarayoni bilan bog‘liq. Bu kuchlanishni quyidagi formla
bo‘yicha aniqlamiz:
X mq U tr I X I x 2 d tr d
0,478 .
p
D = =
(3.8)
Shunday qilib, to‘g‘rilangan kuchlanishning o‘rtacha qiymati Ud
uchun boshqariluvchi o‘zgartgichning uch fazali nol sxemasida (m = 3,
q = 1), (3.8) ifodalardan foydalanib quyidagini olamiz:
Ud = Ed maxcos a-DUv-DUr-DUX yoki
parametrlarning son qiymatlari qo‘yilganda:
Ud = 1,17E2cos a-DUv-Rekv 1 Id, (3.9)
bu yerda: Rekv 1 = rtr(1-0,238g) + 0,478Xtr; g- kommutatsiya burchagi,
rad.
Uch fazali ko‘priksimon sxemali boshqariluvchi to‘g‘rilagich
(m = 3 va q = 2) to‘g‘rilangan kuchlanishining o‘rtacha qiymatini
hisoblash uchun (3.9) ifodani quyidagi ko‘rinishda yozamiz:
Ud = 2,34E2 cos a-DUv-Rekv 2, Id, (3.10)
bu yerda: Rekv 2 = rtr(1-0,476g) + 0,956Xtr.
137
Olingan ifodalar, mexanik tavsiflarni hisoblash va yuritmaning rostlash xususiyatini baholash imkoniyatini beradi.
