О. Mavlonov, Т. Tilavov, В. Aminov

Topshiriqlarga javob yozing va javobingizni tekshirib ko‘ring:
1. Jarohatlanish xillari va ularga xos belgilami juftlab ko'rsating: A- pay cho'zilishi, В -
suyak chiqishi, D - suyakning ochiq sinishi, E - suyakning yopiq sinishi; 1 - suyak 
g‘ayritabiiy shaklga kiradi, 2 - ko'rinishi bilan soglom suyakdan farq qilmaydi, 
faqat qattiq og'riydi, 3 - bo'g'imda kuchli og‘riq paydo bo'ladi, 4 - zararlangan joy 
qattiq og'rib, shishadi.
2. Jarohatlanish xillari va ularda ko'rsatiladigan birinchi yordamni juftlab yozing: A -
pay cho'zilganida, В - suyak chiqqanida, D - suyak ochiq singanida, E - suyak yopiq 
singanida, F - umurtqa pog'onasi shikastlanganida, H - miya qutisi shikastlanganida, 
G - qovurg‘a singanida; 1 - odam tekis yuzaga yuztuban yotqizilib, tibbiy yordam 
chaqiriladi, 2 - kishi orqasi bilan yotqiziladi, uning boshi biroz ko‘tarib qo‘yiladi,
3 - bo‘g‘im qimirlamasligi uchun jarohatlangan qo‘l bog'ich yordamida bo‘yinga 
osib qo‘yiladi, 4 - ko'krak qafasi sochiq bilan mahkam bog'lanadi, 5 - singan 
suyak dezinfeksiya qilinib, taxtakach qo‘yiladi, 6 - suyaklar qo‘zg‘almasligi uchun 
taxtakach qo‘yib bog‘lanadi, 7 
shikastlangan joyga muz yoki sovuq suv bosiladi 
va siqib bog'lab qo‘yiladi.
3. Qovurg'alar singanida ko'rsatiladigan birinchi yordam tartibini aniqlang: A 
bemor yuza nafas ola boshlaydi, В - bemorning ko'krak qafasi bint bilan mahkam 
bog'lanadi, D bemor shifoxonaga yotqiziladi, E bemor o'pkasidan ko'proq havo 
chiqaradi.
0 ‘ylab javob bering:
Suyaklar uchun qattiqlik, qayishqoqlik va yengillik xos bo'ladi. Bu xossalar suyaklar 
tuzilishining qaysi xususiyatlan bilan bog'liq?
35

---

12-§. Muskullar
M uskul to'qim asi. Odam tanasidagi muskullar skelet, yurak va silliq mus- 
kullarga ajratiladi (23-rasm).
Skelet muskullari
tolalari ingichka va uzun bo‘liba mikroskop ostida tekshi- 
rilganida ko‘ndalang chiziqlari ko‘rinadi. Muskul tolalari ichida qisqaruvchi oqsil 
tolachalar joylashgan. Bu tolachalar qisqarganda organlar harakatlanib, ish baja- 
radi. Skelet muskullari tez va kuchli qisqaradi Ularning ishlashi odam ixtiyoriga 
bog‘liq bo‘ladi.
Yurak muskullari
ham ko‘ndalang chiziqli tolalardan iborat. Lekin ularning 
tolalari ayrim qismlari orqali o'zaro yopishib, to'rga o'xshash joylashgan. Yurak 
muskullari tez va kuchli qisqaradi. Ularning qisqarishi kishi ixtiyoriga bog‘liq 
bo'lmaydi.
Silliq muskullar
ichki organlar (qon tomirlari, ichak, qovuq) devorini qoplab 
turadi. Silliq muskul tolalari duksimon kalta, sekin va kuchsiz qisqaradi. Ularning 
qisqarishi kishi ixtiyoriga bog'liq bo'lmaydi.
M uskullarning tuzilishi. Skelet muskullari alohida boylamlar hosil qilib, 
biriktiruvchi to‘qimadan iborat yupqa parda bilan o‘ralgan bo‘ladi va bu parda 
fassiya
deb alaladi. Muskullar paylar orqali suyaklarga yopishadi. Muskullar qon 
tomirlari va nervlar bilan ta’minlangan (24-rasm).
Odam gavdasi m uskullari. Odam tanasida 600 dan ortiq muskullar bor. Ular 
bosh, bo‘yin, tana, qo‘l va oyoq muskullaridir (25-rasm).
1
2
 
3
23-rasm.
Muskul to'qimasimng xilma- 
xilligi: 
1
- k o ‘ndalang-targ‘il muskullar, 
2 -
silliq muskullar, 
3 -
yurak muskullari.
24-rasm.
Skelet 
muskullarining 
tuzilishi: 
1 -
qon 
tomiri, 
2 -
muskul 
boylami,
3 -
muskul tolalari,
4 -
muskulning ustki 
pardasi, 
5 -
pay.
36

---

25-rasm.
Odam tanasi 
muskullari. 
a -
old 
tomondan ko‘rinishi:
1 -
mimika, 
2
- chaynash,
3 -
boshni buradigan,
4 -
qo‘lni bukadigan va 
yozadigan, 
5 -
tan an i 
bukadigan va yozadigan,
6 -
oyoqni bukadigan va 
yozadigan muskullar; 
b -
orqa tomondan ko'rini- 
shi: 
1 -
boshni buradigan va 
ushlab turadigan, 
2 -
tanani 
buradigan va ushlab turadi­
gan, 3 - qo‘lni bukadigan 
va yozadigan, 
4 -
oyoqm 
bukadigan va yozadigan 
muskullar.
Bosh muskullari
ko‘z va og‘iz atrofida hamda yuzda joylashgan mimika va 
chaynash muskullaridan iborat.
Bo'yin mmkullariga
teriosti, to‘sh-o‘mrov, so‘rg‘ichsimon, narvonsimon 
muskullar kirib, ular boshni harakatlantirish, 
katta va kichik ko'krak muskullari
qolni yelkadan harakatlantirish, qovurg‘alar orasidagi muskullar nafas olishda 
ishtirok etadi. Qorin muskullari bir necha qavat joylashib, qorin devorini hosil 
qiladi. Bu muskullar umurtqa pog‘onasining bukilishida ishtirok etadi. Qorinning 
orqa tomonida joylashgan muskullar gavdani rostlashda qatnashadi.
Qo'l muskullari
yelka kamari va qoining o‘z muskullaridan iborat. Yelka 
suyagining oldingi tomonida qo‘lni tirsakdan bukuvchi 
ikki boshli muskul,
orqa 
tomonida qo‘lni tirsakdan yozuvchi 
uch boshli muskul
bor.
Oyoq muskullari
sonning oldingi tomonida 
to‘rt boshli,
orqa tomonida 
ikki
boshli,
boldirning orqa yuzasida 
uch boshli
muskullar bo'ladi. To‘rt boshli muskul 
oyoqni chanoqdan bukish, ikki boshli muskul oyoqni chanoqdan yozish, uch boshli 
muskul oyoqni tovondan bukish funksiyasini bajaradi.
37

---

26-rasm
Muskullaming ishlashi: 
1
- yuk, 
2 -
qo'lni 
bukadigan muskul, 
3 -
qo'lni yozadigan muskul.