O kzbekiston respubl1kasi oliy ya cprta m axsus ta’lim vazirligi

Osmoregulyatsiya
Baliqlarning yashash muhitidagi osmotik bosimga bo'lgan munosabati 
hamda ekologik muhit o'zgarishiga bo'lgan munosabat baliq turiga bog'liq. 
Shunday baliq turlari borki, suv mineralizatsiyasi ancha past bo'lsa, past 
konsentratsiyaga yashashga moslashgan (stenogallar), boshqalari esa turli 
xil konsentratsiyaga yashashga moslashgan (evrigallar). Birinchi guruhga 
golets, bichok, turkiston mo'ylovdori, orol mo'ylovdori tegishli. Bular- 
ning ko'pchiligi suv sho'rligi 4% dan yuqori bo'lganda nobud bo'ladi. Bu
309

---

baliqlar evrigal muhitga tushsa, ichki muhitning osmotik bosimini oshi- 
radi va baliq o‘ladi. Chuchuk suv baliqlarida ichki muhitida, ya’ni qonida 
tuzlar miqdori muhitiga nisbatan ancha yuqori bo'ladi. Shuning uchun 
ham ularning qoni suv muhitiga nisbatan gipertoniya holati kuzatiladi. 
Chuchuk suv baliqlarning jabralari suv muhitidagi xloridlarni so'rib ola- 
di va qonga o'tkazadi. Bu baliqlar organizmidagi ortiqcha suvni buyrak 
orqali tashqariga chiqaradi. Qoidaga muvofiq chuchuk suv baliqiari den- 
giz baliqlariga nisbatan ko'p miqdorida machevina chiqaradi. Dengiz 
suyakli baliqlarida teskari hodisa kuzatiladi. Bularning qoni tuzlarga an­
cha kambag'al yoki kam va asosiy osmoregulyatsiya buyrak orqali entas, 
balki jabralar orqali amalga oshiriladi.
Evrigal baliqlar tuz konsentratsiyasi yuqori bo'lgan suvda ancha chi- 
damli bo'ladi. Bunday baliqlarga o'tuvchi baliqlar kiradi. Bu baliqlar­
ning sho'r suvdan chuchuk suvga o'tishi yoki teskari holat bo'lganda 
ichki muhitdagi osmatik bosim o'zgarishi orqali amalga oshiriladi. Bir 
muhitdan ikkinchi muhitga o'tishining o'ziga xos instinkti bo'ladi. Ba­
liqlar asta-sekinlik bilan moslashib sho'r muhitdan chuchuk muhitga va 
chuchuk muhitdan o'z osmotik bosimini o'zgartirish orqali moslashadi.
Suyakli baliqlarning uvildiriqlarida osmotik bosim ancha mustah- 
kam. Tashqi muhitdan uvildiriq ichiga qarab tuzlar diffuziyasi kuzatil- 
maydi. Shuning uchun ham ichki osmotik bosimning tashqi muhitga 
bog'liq joyi yo'q. Baliq uvildiriqlarining solishtirma og'irligi doimiydir. 
Sariqlik moddasi so'rilishi bilan, solishtirma og'irlik asta-sekinlik bilan 
oshadi (Shaposhnikova, 1950).
Sho'r muhitga moslashishiga qarab chuchuk suv baliqlarini ikkita 
guruhga bo'lish mumkin: doim chuchuk suvda yashovchi baliqlar — 
bularning qonida tuzlarning ko'p bo'lishi xarakterlidir. Bularda osmo­
regulyatsiya a’zosi buyraklar hisoblanadi. Dengiz baliqiari esa jabralar 
orqali ortiqcha tuzlarni chiqaradi, ayniqsa xloridlarni.
Turli xil baliqlarning osmoregulyatsiya a’zolarining evolutsiyasini 
o'rganish shunday xulosaga olib kelganki, barcha baliqlar chuchuk suv- 
larda yashashga moslashgan bo'lib, ular keyinchalik dengiz va okean- 
larga o'tgan degan xulosaga olib kelgan (Suvorov, 1948).