O kzbekiston respubl1kasi oliy ya cprta m axsus ta’lim vazirligi

Limfa sistemasi. 
Baliqlarda bezlar (tugnnlar) bo‘lmaydi. Limfa 
suyuqligi to'qima va organlardan yigdlib to‘g‘ridan to‘g‘ri limfa stvol- 
lariga tushadi. Limfa stvoli limfa suyuqligini ichaklardagi venalarga 
keltirib qo'yadi.
Baliqlarning hazm sistemasi
Baliqlarning hazm sistemasi ogdz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, 
oshqozon va ichak, anus bilan tugaydi. Hazm sistemasi bezlariga — 
hazm bezlari, jigar va oshqozon osti bezi kiradi.
Barcha gidrobiontlar singari baliqda ham so‘lak bezlari bodmaydi. 
Baliqlarning tili harakat qilolmaydi, ogdz bo‘shligd cho'zilishi jihatidan 
oziq turiga qarab moslashgan bodadi. Ogdz va ogdz bo‘shligd odatga ko‘ra 
tishlar bilan qurollangan. Yirtqich baliqlarda tishlar jagdarda joylashgan.
Ba’zi bir yirtqich bodmagan baliqlar jagdarida ham tishlar bodmaydi, 
lekin 5-jabra yoyida katta halqum tishlari bodadi va halqumdagi shoxsi- 
mon hosilalar bilan birgalikda ozuqani maydalash uchun xizmat qiladi. 
Halqum tishlari ayniqsa karpsimonlarda va boshqa baliqlarda yaxshi 
rivojlangan.
Ozuqani tutishga moslanishiga qarab, jabra 2 ta funksiyani bajaradi:
1. Ozuqani 
filtrlaydi; 
2. Suv- 
dagi erigan kislorodni qonga 
o‘tkazadi. Suv bilan birgalikda, 
nafas olganda baliqlarning ogdz 
tiplari 8-rasmda aks ettirilgan. 
Ogdz bo‘shligdga mayda plank­
ton organizmlar ham kiradi, 
nafas chiqarish paytida jabra 
tichinkalari yordamida bu mayda 
organizmlar saqlanadi. Plank­
ton baliqlarda (dodigpeshana, 
chexon, siglar) jabra tichinkalari 
ancha nozik bodadi. Fitoplank- 
ton dodigpeshana jabrasida lining 
tichinkasi todsimon bodganligi 
sababli filtrlanadi, yirtqich ba-
8-rasm. Baliqlarning ogdz tiplari:
1 — yuqoriga qaralgan ogdz; 2 — oxir- 
gi ogdz; 3 — pastga qaralgan ogdz;
4 — oldinga bo'rtib turuvchi ogdz.
18

---

liqlarda jabra tichinkalari ancha kalta va kam sonli, ba’zi bir baliqlarda 
umunian boimaydi (sho‘rtanda).
Ozuqa ogiz bo'shligidan halqum va qizilo'ngach orqali oshqo- 
zonga tushadi. Lekin karpsimonlarda va ba’zi bir baliqlarda oshqozon 
boimaydi. Karpsimonlarda pilorik o‘simta boimaydi.
Oshqozonning bez hujayralari oqsilni parchalovchi sekretsiya pepsin 
ishlab chiqaradi, u oqsilni parchalaydi. Oshqozonda ozuqaning asosiy 
qismi hazm bo‘lishga tayyor bo'ladi. Hazm jarayoni ichaklarda tugaydi. 
Ichaklar shirasida boshqa fermentlar boiadi. Bu fermentlar oqsil, yog1 
va uglevodlarni parchalaydi.
Ichakning oldingi qismida jigar o‘t yoii ochiladi. Shu bilan birgalik- 
da oshqozon osti bezi yoii ham ochiladi. Ichakka o‘t va ferment kelib 
tushadi. Fermentlar ta’sirida oqsil to aminokislotalarigacha, yogiar to 
yog‘ kislotasi va glitsiringacha parchalanadi, uglevodlar esa qandgacha 
parchalanadi. Ichaklarda parchalangan oziq moddalar qon va limfaga 
so'rilishi amalga oshadi. Baliqlarning hazm sistemasi tuzilishi 9-rasm- 
da ko‘rsatilgan.
9-rasm. Chapda: sazanning halqum tishlari.
Oiigda: voyaga yetgan karpning ichagi. a — anal teshigi; b — ichakning ken- 
gaygan qismi; d — o‘t pufagi; e — qizilo'ngach, 1~6 — ichak bo‘g‘azlari.
Oshqozoni bointagan baliqlarda, ichak trakti maxsus differensial- 
lashmagan nay shaklida boiib, hazm sistemasining asosiy qismi hisob- 
lanadi. Karpsimonlar ichak sistemasining oldingi qismi kengaygan 
boiib oshqozonni eslatadi. Lekin bu bezning tashqi analogiyasi hisob- 
lanadi. Lekin oshqozonga xos xususiyat yo‘q. Bunday baliqlarda ozuqa 
ichakda hazm boiadi va shu yerda ozuqa qonga so‘riladi.
Hazm traktining tuzilishi va uzunligi baliqlarda ozuqa xususiyati 
bilan bogiiq, o‘simlikxo‘r baliqlardan — doiigpeshanada ichak uzun-
19

---

ligi tanaga nisbatan 15 marotaba uzun, hammaxo'r karas, karplarda 
2—3 baravar, yirtqicb baliqlarda sla, jerex, sho'rtanda 0,6—1,2 m aro­
taba.
Jigar.
Baliq ichi yorilganda eng katta hazm bezi jigar ko‘zga tash- 
lanadi. Hazm sistemasidan qon jigarga qarab yo'l oladi. Qon jigar 
orqali sekin o‘tadi. Jigar hujayralarida o't moddasi hosil boiadi. Jigar 
oziq moddasi bilan tushgan yot moddalarni zararsizlantiradi, jigarda 
glikogen to'planadi. Baliq jigarining rangi, zichligi va massasi uning 
turiga, yoshiga, jinsiga va holatiga bog'liq. Karpsimonlarning jigari 
kuzga borib maksimal og'irlikka ega bo'ladi.
Oshqozon osti bezi.
Ko'pchilik baliqlarda makroskopik holatda aniq- 
lanmagan, oshqozon osti bezi jigar bilan tutashib ketgan, uni faqat 
gistologik tekshirishda aniqlash ntumkin. Shu munosabat bilan liar ik- 
kala bcz birgalikda gepatopankreas deyiladi. Oshqozon osti bezi hu­
jayralarida hazm fermentlari sintezlanadi va ichaklarga o'tadi, natijada 
oqsil, yog‘ va uglevodlarga ta'sir etadi. Shu bilan birgalikda insulin ham 
hosil bo'lib, u qonga o'tadi. Shunday qilib, bu bez ham, endokrin ham 
taokrin funksiyasini bajaradi.