O karimova huquqshunoslik

davlat nazariyasi
va 
huquq nazariyasi
bo‘linmalariga egadir; ular o‘z nav-
batida huquq falsafasi, huquq sotsiologiyasi, huquqning
ijtimoiy yuridik nazariyasi kabi umumiy muammolarni
hosil qiluvchi nisbatan mustaqil guruhlarga bo‘linadi. Bu
umumiy yo‘nalishlar o‘z navbatida yanada xususiyroq
bo‘linmalarga (huquqiy kibernetika, huquqiy psixo 
-
logiya, yuridik texnika nazariyasi va boshqalarga) bo‘ 
-
linadi.
Yuridik fan sohalarini o‘rganishdan avval davlat va
huquq to‘g‘risidagi asosiy nazariyani bilish maxsus fan-
larni o‘rganishda yordam beradi.
Yuridik fan tizimini quyidagilarga bo‘lish mum 
kin:
a)
nazariy-tarixiy fanlar:
ular qatoriga davlat va huquq
nazariyasi, davlat va huquq tarixi; siyosiy-huquqiy
ta’limotlar tarixi; b) 
huquq soha 
lariga
— Kon 
stitu -
tsiyaviy huquq, ma’muriy huquq, moliya huquqi,
fuqarolik huquqi, mehnat huquqi, jinoyat huquqi va
boshqalar; d) 
maxsus huquqiy fanlar 
— kriminalistika,
sud tibbiyoti, sud psixiatriyasi, sud buxgalteriyasi kiradi.
Davlat va huquq muammosi insoniyatni ming yillar-
dan beri o‘ylantirib keladi. Bu qadimgi misrliklar, hind-
lar, xitoylar, vavilonliklar, forslar, yahudiylar, greklar,
rimliklar va boshqa xalqlarning mifologik manbalarida
o‘z ifodasini topgan.
Davlat va huquq vujudga kelishi to‘g‘risida har xil
fikrlar, qarashlar, taxminlar mavjud. Ayrim olimlar, mu -
tafakkirlar davlatni ilohiy kuch, Olloh tomonidan ixtiyor
qilinganligini, shu sababdan u doimiy, o‘zgarishi esa diniy
tashkilotlar va diniy boshqaruvchi shaxslarga bog‘liq, deb
tushuntiradilar. Bu nazariya 
teologiya
deb nomlanib,
Foma Akvinskiyning asarlarida berilgan.
Arastu, Filmer, Mixaylovskiy va boshqalar fikri 
cha,
insonlar jamoa bo‘lib yashashgan, ular birgalikda meh 
-
nat qilish, bir-birlarini tushunish uchun oila qu 
rishlari,
oilalarni birlashtirishlari kerak edi. Uning natijasida

---

11
davlat vujudga kelgan, deydilar. Bu nazariya patriarxal 
nazariya deb ataladi.
Davlat va huquq to‘g‘risidagi shartnomali nazariya
XVII—XVIII asrlarda vujudga kelgan bo‘lib, uning
asoschilari Grotsiy, Russo, Radishev va boshqalar. Bu
nazariyaga asosan davlat ixtiyoriy-aqliy kelishuv natijasi-
da shartnoma tuzish tufayli vujudga kelgan, deb talqin
qilinadi. Kishilar shartnoma tuzib, o‘z ixtiyorlari orqali
ayrim huquqlarini, erkinliklarini davlatga berishgan. XIX
asrda zo‘rlik nazariyasi asoschilari Dyuring, Gumplovich,
Kautskiy va boshqalar davlatning vujudga kelishini urush,
zo‘ravonlik, harbiy-siyosiy faktorlar asosida amalga osh-
ganligi to‘g‘risida o‘z asarlarida yozib qoldirganlar. Bu
nazariya tarafdorlari bir qabilani ikkinchisiga bo‘ysun 
-
dirish uchun maxsus bostirish idoralari kerakligi taraf 
-
dori edilar.
Materialistik nazariya asoschilari K. Marks, F. Engels,
V. Lenin davlat vujudga kelishining sababini ijtimoiy-iqti-
sodiy sabablardan deb bilishgan. Jamiyatda har xil mehnat
taqsimoti, kasb turlari, ayrim tabaqa — sinflar paydo
bo‘lishini davlat kelib chiqishi sababi deb tushuntirganlar.
Yana bir nazariya bu psixologik ruhiyat nazariyasidir.
Nazariya tarafdorlari Petrojitskiy, Tardu, Freyd va bosh -
qalar davlat vujudga kelishini insonning ruhi 
yatidagi
o‘zgarishlar bilan bog‘laydilar. Ayrim shaxslar o‘z ruhi 
-
yatlarida, istaklarida boshqalarni o‘ziga bo‘ysundi 
rish,
o‘zgalar ustidan hukmronlik qi 
lish qobiliyatiga ega
bo‘lganliklari sababli o‘zlarini hukmron shaxs sifatida
ko‘rsatadilar. Boshqalar esa o‘zida shu shaxslarga
bo‘ysunish, ularning qo‘l ostida xizmat qi lish kabi ruhiy
tushkunlik sezadi. Buning natijasida hukmron va
bo‘ysunuvchi shaxslar vujudga keladi.
Mustaqil fan — yurisprudensiyaning vujudga keltiri 
-
lishi qadimgi grek tafakkurining katta yutuqlaridan biri
bo‘ldi. Rimlik huquqshunoslar davlat va huquq naza 
-
riyasi sohasidagi siyosiy-huquqiy muammolarning keng
yig‘indisini hamda huquqning alohida tarmoqlarini pux-
I b o b. Davlat va huquq nazariyasi

---

12
Huquqshunoslik
ta ishlab chiqdilar va bu bilan siyosiy-huquqiy ta’limot-
larning keyingi rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdilar.
O‘rta asrlarning siyosiy-huquqiy tafakkuri dinning
juda katta ta’siri ostida shakllanib va rivojlanib, antik
davrning bir qancha muhim g‘oyalarini o‘z tarixiy sharoit-
laridan kelib chiqib idrok qildi va rivojlantirdi. Masalan,
ilk o‘rta asrlarning ilohiyot olimi Foma Akvinskiy davlat-
ning xristianlik doktrinasini o‘z asarlarida Arastuning
“Siyosat” asari negizida rivojlantirishga harakat qiladi.
Uning fikricha, davlat insonning birlashishga bo‘lgan tabi-
iy intilishi natijasidir, lekin davlatchilikning qaror topish
tartibi olamning xudo tomonidan bino qilinishiga
o‘xshashdir. Dastlab narsalar paydo bo‘ladi, so‘ngra
ularga xos bo‘lgan va zifalardan kelib chiqqan holda ular
tabaqalashtiriladi. Monarx esa xudo singari bu narsalar
uyumiga uyushqoqlik va tartib beradi, keyin esa ularni
bosh qara boshlaydi. Hokimiyatning mohiyati, Arastu ning
fikricha, hukmdorlar bilan bo‘ysu 
nuv chi larning mu 
-
nosabati tartibidir, bunda insoniyat iyerarxiyasining
yuqorisida turgan shaxslarning irodasi quyi tabaqalarni
boshqarib boradi.
Bu davrda Markaziy Osiyo xalqlari siyosiy-huquqiy ta-
fakkur taraqqiyotida
katta yutuqlarga erishdilar. V—VI
asrlarda Markaziy Osiyo hududida ko‘tarilgan xalq qo‘z-
g‘olonining yo‘lboshchisi Mazdak ta’limoti bu jihatdan
qiziqish uyg‘otadi. Uning odamlar tengligi to‘g‘ 
risidagi
ta’limoti keng yoyildi. Hoshim ibn Ho shim (Muqanna)
uning g‘oyalarining izdoshi edi. IX—X asrlarda yashagan
Abu Nosir al-Forobiy oqilona davlat tuzumi to‘g‘risidagi
tasavvurlarga ayniqsa salmoqli hissa qo‘shdi. Uni Gegel
Sharqning Aflotuni deb atagan edi.
Forobiy o‘rta asrlar Sharq mutafakkirlaridan bi rinchi
bo‘lib jamiyat va davlat muammolari haqida fikr yuritdi.
Uning “Fozil odamlar shahri”, “Qonun 
lar haqida ki-
tob” (“Kitob fi-l navomis”), “Baxt-saodatga erishish
yo‘llari haqida risola” (“Risola fi-t tanbih ala asbob al-
saodat”), “Shaharni boshqarish” (“As-siyosat al-mada 
-

---

13
niyat”), “Fazilatli xulqlar” (“As-siyrat al-fazilat”) asar-
larida ijtimoiy turmush to‘g‘risidagi fan, uning vazifasi,
jamoat birlashmala rining kelib chiqishi, tarkibi va turlari
bayon qilinadi, insoniyat jamiyati shakllari haqida so‘z
yuritiladi. 
Olim shahar-davlat; davlat birlashmasining o‘ziga
xosligi xususiyatlari va turmushi; davlatning funksiyalari
va uni boshqarish shakllari; davlat bi r lashmasining vazi-
falari va pirovard maqsadi; yalpi birlashishga erishish
yo‘llari va usullari kabi tushunchalarga aniqlik kiritdi.
Forobiy davlatning paydo bo‘lishi va uning faoli 
-
yatini odamlarning birlashishga bo‘lgan tabiiy intilishi
natijasi, deb qaradi. U har bir kishining pirovard maqsa-
di baxt-saodatga erishishdadir, deb bildi. 
Lekin inson yolg‘iz o‘zi baxt-saodatga erisha olmay-
di. Buning uchun ko‘plab kishilarning birgalikdagi sa’y-
harakati, zarur shart-sharoit yaratadigan, odamlar faoli -
yatini yo‘naltiradigan muayyan ijtimoiy tashkilot zarur.
Davlat mana shunday ijtimoiy tash kilot hisoblanadi.
Forobiy davlat boshqarish shakli cheklanmagan
monarxiya bo‘lishi tarafdori edi. Hukmdor aql-zakovat li,
bilimdon bo‘lishi va uning atrofidagilar ham shunday fazi-
latli bo‘lishlari darkor deb bilar edi. Forobiyning ijtimoiy-
siyosiy ta’limoti Ibn Maskavit asarlarida yanada rivojlan-
tirildi. Umumiy baxt-saodat va ideal ijtimoiy birlashish
g‘oyasi Sharqning Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn
Sino kabi qomusiy olimlarini ham ilhomlantirdi. Buyuk
o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Na 
voiy Markaziy
Osiyodagi ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar rivojla 
nishi tarixida
muhim o‘rin tutadi. Uning davlat to‘g‘ri sidagi qarashlari -
ning asosiy qoidalari «Saddi Iskan 
dariy», «Vaqfiya»,
«Ajam podsholari tarixi» asarlarida bayon qilingan.
Buyuk shoir va faylasuf Mirzo Bedil davlatni in-
soniyat jamiyatining boylar va kambag‘allarga, eziluv chi
va ezuv 
chilarga bo‘linishi natijasida kelib chiqqan, deb
tushuntiradi.
Davlat va huquq muammolariga Ahmad Mah mud —
I b o b. Davlat va huquq nazariyasi

---

14
Huquqshunoslik
Ahmad Donish ham doimo e’tibor bergan.