O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

3 .1 3 .  Soliqlarning  turlari  va  ularga  tasn if
M a ’lumki,  hozirda  dunyo  m am lak atlarida ju d a   xilma-xil  va  k o ‘p 
miqdordagi  soliqlar  amal  qiladi.  H a r  bir  alohida  olingan  m am lakatda 
o'ziga  xos  soliqlar  amal  qiladi.  B a ’zi  m am lakatlarda  amal  qilayotgan 
soliqlar boshqa  mamlakatlar  soliqlariga  o ‘xshab  ketadi,  boshqalardan 
u m u m a n   farq  qiladi.  Soliqlarni  a m al  qilishi  m am lakatnin g  tarixiy, 
geografik,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  holatid an   kelib  chiqadi.
Xalqaro  am aliyotda  soliqlarni  tasniflash  u ch u n   turli  m ezonlardan 
foydalaniladi.  Hozirgi  zamon  soliqqa  tortish  am aliyotida  soliqlarni 
guruhlarga  ajratishda  quyidagi  tam oyillardan  keng  foydalaniladilar.
Soliqlarning undirilishi darajasiga  (budjet tizimi b o ‘g‘iniga o ‘tkazish) 
asosan  — um um davlat va mahalliy soliqlar.  2007-yil  25-dekabrda qabul 
qilingan  « 0 ‘zbekiston  Respublikasining  Soliq  Kodeksi  t o ‘g ‘risida»gi 
qonuniga  asosan  umumdavlat  soliqlarga  quyidagilar  kiradi:
1)  yuridik  shaxslardan  olinadigan  d a ro m a d   solig‘i;
2) jism oniy  shaxslardan  olinadigan  d a ro m a d   solig‘i;
3)  qo'shilgan  qiymat  solig‘i;
4)  aksiz  solig‘i;
5)  yer  osti  boyliklaridan  foydalanganlik  u c h u n   soliq;
6)  ekologiya  solig‘i;
7)  suv  resurslaridan  foydalanganlik  u c h u n   soliq.
Mahalliy  soliqlar  va  yig'imlarga  quyidagilar  kiradi:
1)  m ol-m ulk  solig‘i;
2)  yer  solig‘i;
3)  reklama  solig‘i;
4)
  avtotransport  vositalarini  olib  sotganlik  u c h u n   soliq;
5)  savdo-sotiq  qilish  huquqi  u c h u n   yig‘im,  shu  ju m la d a n   ayrim 
turdagi  tovarlarni  sotish  huquqini  beruvchi  litsenziya  yig‘imlari;
6) yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul- 
lanuvchi jism oniy  shaxslarni  r o ‘yxatga  olganlik  u c h u n   yig‘im ;

---

7)  avtotransport  to ‘xtash joyidan  foydalanganlik  uchun  yig‘im;
8)  obodonchilik  ishlari  u c h u n   yig‘im.
Yuqorida  ta ’kidlab  o ‘tilganidek,  soliq  tizimi  do im o   rivojlanib  va 
takomillashib  boradi.  Davlat  o ‘z  manfaatlaridan  kelib  chiqib  b a ’zi 
soliq  turlarini  bekor  qiladi  va  o ‘z  vaqtida  maqsadli  yangi  turlarini 
amaliyotga kiritadi.  0 ‘zbekiston Respublikasi  iqtisodiyotini rivojlantirish 
darajasiga  asosan  va  budjet  daromadlarini  ko'paytirish  m aqsadida 
amaliyotga  quyidagi  yangi  soliq  turlari  kiradi:
1)  ijtimoiy  infrastrukturani  rivojlantirish  uchun  soliq;
2) jismoniy shaxslardan  benzin,  dizel  yoqilg'isi  va transport uch u n  
gaz  iste’moli  uchun  olinadigan  soliq;
3)  maktab  ta ’limi  fondi  u c h u n  majburiy  ajratmalar.
Yuqorida  kiritilgan  soliqlar  va  yig‘imlar  sababli  quyidagi  soliqlar 
h a m d a   yig‘imlar  bekor  qilindi:
1)  reklama  solig‘i;
2)  avtotransport  vositalarini  olib  sotganlik  uchun  soliq;
3)  ekologiya  solig'i;
4)  savdo-sotiq  qilish  huquqi  uchun  yig‘im  (  bu  yig‘im  faqatgina 
alkogol  m ahsulotlar  bilan  ulgurji  savdo-sotiq  va  q im m atbaho  tosh 
h a m d a   qim m atbaho  metall  mahsulotlari  bilan  savdo-sotiq  huquqi 
u c h u n   saqlanib  qolgan).
U m um davlat  soliqlari  0 ‘zbekiston  Respublikasi  qonun  hujjatlari 
bilan  joriy   etiladi  va  R espublikaning  butun  h ud ud ida  undiriladi. 
Mahalliy soliqlar va yig‘imlar Qoraqalpog'iston  Respublikasi, viloyatlar 
va Toshkent shahar davlat hokimiyati organlari tom onidan joriy etiladi. 
Bu  mahalliy soliqlar va  yig‘imlar stavkalarining  eng yuqori  miqdorlari 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  vazirlar  Mahkamasi  tom onidan  belgilanadi.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  amaldagi  qonunchilikka  asosan  m a ­
halliy  budjetlar  d arom ad   va  xarajatlarini  tenglashtirish  m aqsadida 
um um davlat soliqlari har yili qonuniy tartibga belgilanadigan  normativ- 
lar  b o ‘yicha  tegishli  budjetlar  o ‘rtasida  taqsimlanadi.
Soliq  solish  obyekti  b o ‘yicha  —  bevosita  va  bilvosita  soliqlar.  Bu 
yerda  m uallif  soliqlarning  bu  atamasi  bo‘yicha  o ‘z  fikrini  bildiradi. 
Iqtisodiy  adabiyotda  soliqlarni  obyekti  b o ‘yicha  guruhlashda  k o ‘p 
iqtisodchi  olim lar  t o ‘g ‘ri  va  egri  soliqlar  degan  atam a  tarafdorlari 
hisoblanadi.  Bizni  bunga  o ‘z  e ’tirozimiz  mavjud.  Buni  isbotlashga 
harakat  qilamiz.  Rossiya  Federatsiyasida  iqtisodchi  olimlar  soliqlarni 
soliq  solish  obyekti  b o ‘yicha  guruhlaganlarida  soliqlarni  «прямые  и 
к о с в е н н ы е   налоги»  d eg an   ata m ad a n   foydalanadilar.  A garda  bu

---

atam alarni  ruschadan  o'zbek  tiliga  to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  o ‘girsak  u  holda 
haqiqatda  to ‘g ‘ri  va  egri  soliqlar  degan  atam a  yuzaga  chiqadi.  Lekin 
fikrimizcha bir tom on d an  o ‘zbek tili jud a boy til va ikkinchi to m o n d a n  
soliqlar  o ‘z  mohiyati  jih atid an   t o ‘g ‘ri  yoki  egri  bo'lm aydi.  Agarda 
soliq t o ‘lovchi o ‘zi to ‘laydigan soliqning nomini, uning stavkasi, to ‘lash 
m uddatlarini  bilgan  holda  to'lasa,  ya’ni  soliq  obyektini  anglab  yetsa 
bu soliqlarni, fikrimizcha bevosita soliqlar deb atalsa maqsadga muvofiq 
b o 'la r  edi.  Agarda  soliq  to'lovchi  o ‘zi  t o ‘laydigan  soliqning  nom ini, 
uning  stavkasini,  t o ‘lash  m u ddatlarini  bilm agan  ho ld a,  y a ’ni  soliq 
obyektini  anglam asdan  t o ‘lasa,  bunday  soliqlarni  bilvosita  soliqlar 
deb  atalsa  maqsadga  muvofiq  b o 'la r  edi.  Shuni  t a ’kidlash  lozim-ki, 
bilvosita soliqlarning oxirgi  navbatdagi va haqiqiy t o ‘lovchisi  mam lakat 
aholisi o ‘zi sotib olayotgan iste’m ol tovarlarining qaysi birida va qancha 
m iq dorda  soliq  mavjudligini  bilmaydi.  Albatta,  bu  bildirgan  fikrlar 
muallifning  shaxsiy fikrlari  hisoblanadi,  shuning  u c h u n   o ‘z  fikrimizni 
isbotlashga  harakat  qilamiz.
0 ‘zbekiston Resrublikasida  amal qilayotgan soliqlardan quyidagilar 
bilvosita  soliqlar  hisoblanadi:  qo'shilgan  qiymat  solig'i,  aksiz  solig'i, 
b o jxon a  bojlari,  jism oniy  shaxslard an   yagona  b o jx o n a   t o ‘lovi  va 
jism oniy  shaxslardan  benzin,  dizel  yoqilg‘isi  va  tra n spo rt  u c h u n   gaz 
iste’moli  u c h u n   olinadigan  soliq.  Respublikamizda  a m al  qilayotgan 
barcha  boshqa  soliqlar  soliq  solish  obyekti  asosan  bevosita  soliqlar 
hisoblanadi.  Bevosita  soliqlarning  obyekti  b o ‘lib  yalpi  d a rom ad ,  yer 
maydoni,  m ol-m ulki  qiymati  va  boshqalar  hisoblanadi.
So liq   so lish   subyekti  b o ‘y ic h a -y u rid ik   va  jis m o n iy   sh a x sla r, 
zimmasiga  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  kodeksiga  m uvofiq  tegishli 
soliqlar va  (yoki)  yig‘imlarni  t o ‘lash  majburiyati  yuklangan  yuridik  va 
jism oniy shaxslar soliq t o ‘lovchilar va  yig‘im  toMovchilar  deb  topiladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  F uqarolik  kodeksining  3 9 -m o d d asig a 
asosan  o ‘z  mulkida,  xo ‘jalik  yuritishida  yoki  operativ  boshqarishda 
alohida  m ol-m u lkk a  ega  b o ‘lgan  h am d a  o ‘z  m ajburiyatlari  yuzasidan 
ushbu  m o l-m ulk  bilan  javob  beradigan,  o ‘z  n o m id a n   m ulkiy  yoki 
shaxsiy  no m ulk iy  huquqlarga  ega  b o ‘la  oladigan  va  u larn i  am alga 
oshira  oladigan,  majburiyatlarni  bajara  oladigan,  su d d a   d a ’vogar  va 
javobgar  b o ‘la  oladigan  tashkilot  yuridik  shaxs  hisoblanadi.  Y uridik 
shaxs  m ustaqil  balans  yoki  sm etaga  ega  b o 'lish i  kerak.  A m ald agi 
qonunchilikka asosan yuridik shaxslar turli m ulkchilik shaklida tashkil 
etilishi  m um kin.  U lar ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, yopiq aksiyadorlik 
jam iy a tla ri,  xususiy  k o rxon alar,  q o ‘sh m a   k o r x o n a la r,  m a ’suliyati