3 .7 . Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratning modelhiri,
shakllari va usullari
Moliyaviy na z o ra t m oliyani bo shqarish ja r a y o n in in g ajralm as
tarkibiy qismi bo'lib, u moliyani taqsimlash va qayta taqsim lash ham d a
nazorat funksiyasi bilan bevosita bog'liqdir. U ning m ohiyati barcha
xo ‘jalik yurituvchi subyektlar t o m o n id a n am aldagi q o n u n c h ilik d a
belgilangan q o n u n iy -h u q u q iy m e ’yorlarga amal qilishlik, b o ‘lajak
moliyaviy q onim buzarliklarning oldini olish va m a m la k a t m oliya
tizimining samarali faoliyat ko'rsatishini t a ’minlash bilan izohlanadi.
Chunki m am lakatda yaratilayotgan yalpi ijtimoiy m ah su lo t va milliy
darom adni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida yuzaga chiqa-
digan ulk an pul oqim larin in g m aqsadli sarflanishi u n in g u stid a n
nazoratni talab etadi. Ushbu nazoratni amalga oshirish esa maxsus
ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni va ulardagi yuqori m alakali h a m d a
tajribali mutaxassislaming jalb qilinishini talab etadi. B ular u m u m -
lashtirilsa moliyaviy nazorat tushunchasi yuzaga keladi. M oliyaviy
nazorat — maxsus vakolatga ega tekshiruv tashkilotlari va tekshi-
ruvchilarning (auditorlar) iqtisodiyotdagi barcha xo'jalik yurituvchi
subyektlarning faoliyatini amaldagi moliyaviy qonunchilik va moliyaviy
intizomga rioya etilishi yuzasidan turli shakl ham da usullarni q o ‘llash
orqali olib boriladigan faoliyati hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat uning obyektlari, subyektlari, o ‘tkazish m ud-
datlari, o'tkazish reglamentiga asosan turli modellar, shakllar va usul-
larga bo'linib ketadi. Quyida ularni yoritishga harakat qilinadi.
M a ’lumki, har qanday moliyaviy nazoratning mahsuldorligi va
ta ’sirchanligi unda aniqlangan turli moliyaviy qonunbuzarlik holatlariga
nisbatan qo'llaniladigan jazo choralariga bog'liqdir. Xalqaro amaliyot-
da moliyaviy nazorat orqali q o ‘llaniladigan jazo choralar darajasiga
asosan ikki model shakllangan:
1. Moliyaviy nazoratning anglosakson modeli.
2. Moliyaviy nazoratning fransuz modeli.
Moliyaviy nazoratning anglosakson modeli q o ‘llaniladigan m am -
lakatlardagi nazorat organining faoliyatida o ‘zi olib borgan moliyaviy
n azoratning yakunlari h am d a u n d a aniqlangan qonunbuzarlik to 'g ‘-
risida faqatgina hisobot tayyorlash bilan cheklangan. Ushbu nazoratda
a n iq la n g a n moliyaviy q o n u n b u z a rlik k a y o ‘l qo 'y ilg a n shaxslarga
nisbatan qanday moliyaviy jazo qoMlanilishi masalasi m a ’muriy va
sud organlari tom onidan k o ‘rib chiqiladi.
Bu organlarning rasmiy jaz o t o ‘g ‘risidagi hukm igina jazoning
q o ‘llanilishiga asos bo'ladi.
Moliyaviy nazoratning fransuz modulini q o ‘llayotgan mamlakat-
lardagi n azorat organining faoliyatida o ‘zi olib borgan moliyaviy
n a z o ra t y aku nlarida a n iq la n g a n moliyaviy q o n u n b u z a rlik k a y o ‘l
q o ‘ygan shaxslarning aybdorlik darajasini aniqlash ham da ulardan yo ‘l
qo'yilgan zararni qoplashni talab qilish huquqi berilgan. Bu mamla-
k atlard a moliyaviy qo n u n b u z a rlik k a y o ‘l q o ‘ygan shaxslarga jazo
q o'llash uchun sud organlarining hukm i kerak emas.
M oliyaviy na z o ra tn in g olib borilishi, m u d d atla ri, reglam enti,
n a z o ra t obyekti va subyektiga asosan quyidagi asosiy shakllarda
tasniflash mumkin:
1. Moliyaviy nazoratning subyektiga asosan-davlat vakolatli organ
lari, x o ‘jalik subyekti ichidagi, tarm oq, jam o a va auditorlik nazorati.
2. Moliyaviy nazoratning obyektiga asosan soliq, kredit, valuta,
bojxona, budjetdan tashqari fondlar va sug‘urta.
3. Moliyaviy nazorat o'tkazilishi reglamentiga asosan-ichki va tashqi
(majburiy) nazorat.
4.
Moliyaviy nazoratning o'tkazilish m ud datiga asosan-dastlabki,
joriy va davriy nazorat.
Davlat moliya n azoratini u m u m d a v la t boshqaruv organlari va
tezkor moliya boshqaruv organlari ( 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya
Vazirligi, 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Q o ‘mitasi, 0 ‘zbekiston
Respublikasi Davlat Bojxona Qo'm itasi) to m o n id a n amaldagi q o n u n -
chilikka asosan olib boriladi.
X o 'ja lik ichid ag i m oliyaviy n a z o ra t a lo h id a o lin g a n x o 'ja lik
yurituvchi subyektning ichida tashkil qilingan m oliya xizmati, moliya
b o ‘limi yoki buxgalteriya xodimlari to m o n id a n olib boriladi.
Moliyaviy nazoratning tarm oq nazorati turli vazirliklar, kom pa-
niyalar, assotsiatsiyalar va xoldinglarning tark ib ida tashkil etilgan
maxsus moliya taftish organlari to m o n id an olib boriladi.
Moliyaviy nazoratning jam o a nazorati aksiyadorlik jam iyatlarida
aksiyadorlar orqali tashkil etilgan maxsus m oliya taftish organlari
tom o nidan olib boriladi.
Moliyaviy nazoratning mustaqil, ya’ni auditorlik nazorati esa o ‘z
faoliyati uch u n maxsus litsenziyaga ega h a m d a malakali auditorlari
mavjud auditorlik firmalari tom o n idan olib boriladi. Moliyaviy n a z o
ratning obyektini asosan am aldagi q o n u n c h ilik k a asosan xo'jalik
subyektining alohida olingan faoliyat turini faqat vakolatli nazorat
organi nazorat etadi. Masalan, soliq organlari soliq qonunchiligiga
rioya etilishini, tijorat banklari berilgan kreditlar b o ‘yicha olib boradi.
Moliyaviy nazoratning o'tkazilish reglam entiga asosan h a r bir
x o ‘jalik yurituvchi subyekt doimiy ravishda ichki nazoratni amalga
oshiradi. Yuridik va jism oniy shaxslarning moliyaviy faoliyatini tashqi
(majburiy) nazoratining o ‘tkazilishi amaldagi qonunchilikda belgilab
q o ‘yilgan. Masalan, yuridik shaxslar xo ‘jalik-m oliya faoliyatining yillik
yakunlari majburiy tarzda auditor firmalari va soliq organlari tom onidan
nazorat qilinadi.
Dastlabki moliyaviy nazorat xo'jalik yurituvchi subyektlar o ‘zlari-
ning xo‘jalik moliya faoliyatining boshlanishidan oldin olib boriladigan
n a z o ra t shaklidir. Bu nazorat shakli yuridik va jis m o n iy shaxslar
faoliyatida m uhim ahamiyat kasb etadi, u n d a ularning moliya rejalari,
kassa rejalari, smetalarni ishlab chiqish va uni k o ‘rib chiqish h am d a
tasdiqlash jarayonini o ‘z tarkibiga oladi. Dastlabki moliyaviy nazorat
orqali kelajakda amaldagi budjet-soliq qonunchiligi va boshqa m e ’yoriy
hujÿatlarda keltirilgan tartib va qoidalar buzilishining oldi olinishiga
xizm at qiladi.
Joriy moliyaviy nazorat x o ‘jalik yurituvchi subyektlar x o ‘jalik-
moliya faoliyatida moliyaviy operatsiyalar va pullik bitimlar tuzilayotgan
vaqtda amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning ushbu shakli m a ’lum
hisobot davri (masalan, h ar dekada, oy, kvartal) nazorat qilinadigan
jarayon, m uom ala va xatti-harakat tugagandan so‘ng uning m iqdor
va sifat tavsifiga muvofiq bajariladigan nazoratdan iborat. Joriy moliya
viy nazorat uch un m a ’lum ot m anbayi rejadagi tezkor-texnik, statistika
va buxgalteriya axboroti xizmat qiladi. Joriy moliyaviy nazorat x o ‘jalik
yurituvchi subyektlar x o ‘jalik-m oliya faoliyatida moliyaviy intizom
buzilishining oldini olish ham da pullik bitimlarni o ‘z vaqtida tuzilishini
ta ’minlash maqsadida amalga oshiriladi.
Davriy moliyaviy nazorat-m uayyan hisobot davri u c h u n tuzilgan
rejalar, smetalar, m e ’yorlar va buxgalteriya hujjatlari, ishlab chiqarish,
hisobotlarning m a ’lumotlari, hisob registrlari, hisobotlar ham da boshqa
manbalardagi m a ’lumotlar asosidagi tekshirishdir. Amaldagi q onun-
chilik, shu ju m ladan soliq to ‘g‘risidagi qonunlardagi talablarga rioya
etilayotganini, xo‘jalik muomalalari t o ‘g‘ri, o ‘z m uddatida va m aqsad-
ga muvofiq olib borilayotganligini aniqlash, nazorat etilayotgan obyekt
(jismoniy, yuridik va m ansabdor shaxs) faoliyatidagi kamchiliklar va
qonunbuzarliklarni ochib tashlash ham da ularni bartaraf etish b o ‘yicha
chora-tadbirlarini ko‘rish m azkur nazorat shaklining asosiy vazifasi
hisoblanadi.
Moliya nazorati o'zining amalga oshirish usullari bo'yicha ham
turli guruhlarga ajratiladi, ular quyidagilardan tashkil topgan:
1. Hujjatli va kameral tekshirish.
2. 0 ‘rganib chiqish.
3. Nazorat.
4. Moliyaviy holatini tahlil etish.
5. M onitoring (kuzatish).
6. Taftish.
Hujjatli va kameral tekshirish jarayonida alohida olingan xo'jalik
subyektlarining balansi, hisoboti va xarajat hujjatlari asosida m a ’lum
m uddatdagi x o‘jalik-m oliya faoliyatining alohida masalalari ko'rib
chiqiladi. U shbu tekshirish jarayonida xo'jalik subyektining x o ‘jalik-
moliya faoliyatida moliya intizomining yo‘l qo'yilgan nuqsonlari aniqla-
nadi h am d a bu nuqsonlarn i b a rta ra f etish yuzasidan aniq ch ora-
tadbirlar ishlab chiqiladi.
Moliyaviy nazoratning o ‘rganib chiqish usuli hujjatli va nomeral
tekshirish usuliga nisbatan keng masalalarni qam rab oladi. U shbu
usulda xo ‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-iqtisodiy k o 'rsa t-
kichlari, uning iqtisodiy potensiali ko'rsatkichlari c h u q u r o 'rg an ib
chiqiladi hainda kelajakda b o ia ja k rivojlantirish yo ‘nalishlari belgi-
lanadi.
Iqtisodiyotda x o ‘jalik yurituvchi ayrim subyektlarning faoliyatini
tartibga solib turish u c hu n maxsus litsenziyalar talab etiladi. Bunga
misol qilib, auditorlik faoliyati u c h u n 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya
Vazirligi, bank faoliyati uch u n 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy
bankining maxsus litsenziyalarini keltirish m um kin. Maxsus litsenziya
olgan x o ‘jalik subyektlari u c h u n o ‘rn atilg a n ta r tib - q o id a h a m d a
m e ’yorlarga amal qilinishi ushbu litsenziya bergan organlar to m o n id a n
nazorat qilinadi. Shuni ta ’kidlash lozimki, o ‘rnatilgan tartib-qoidalar
va m e ’yorlarga a m a l q ilm a g a n x o 'ja lik s u b y e k tla rin in g m ax su s
litsenziyasi qaytarib olinadi va u faoliyatini t o ‘xtatishi shart.
Moliyaviy holatni tahlil etish m oliya nazoratining eng keng tarq al-
gan ham da ustuvor usulidan biri hisoblanadi. U shbu usulda xo'jalik
yurituvchi subyektning davriy va yillik moliyaviy hisobotlari c h u q u r
o'rganib chiqiladi. B undan asosiy m aqsad xo'jalik-moliya faoliyatining
natijalariga um um iy baho berish, o 'z kapitali bilan ta ’m inlanganlik
darajasi ham da u n d an omilkorlik va sam aradorlik bilan foydalanish
yo'nalishlari belgilanadi. Bu esa kelajakda xarajatlarni im koni b o rich a
kamaytirish va foydani ko'paytirishga xizmat qiladi.
Monitoring (kuzatuv) usuli krcditorlar, asosan tijorat banklari to m o
nidan qo'llaniladi. Tijorat banklari xo'jalik yurituvchi subyektlarga
berilgan kreditlarni o 'z m uddatida va foizi bilan qaytarilishi m aqsadida
kreditni maqsadga muvofiq ishlatilishi ustidan doimiy nazorat-m o nito-
ring olib boradi. M onitoring jarayonida xo'jalik yurituvchi subyekt
tom onidan olinayotgan kreditdan samarasiz foydalanishi an iqlang an
holatda kredit shartnomasidagi shartlar o'zgartirilishi yoki kreditni
m uddatidan oldin qaytarilish talabi qo'yilishi mumkin.
Taftish moliya nazoratining eng c h u q u r va keng qamrovli usuli
hisoblanadi. U shbu usulda xo'jalik yurituvchi subyekt xo'jalik-m oliya
faoliyatining amaldagi qonunchilikka mosligi, maqsadliligi, to'g'riligi
va samaradorligi yo'nalishlari kom pleks ravishda to'liq o'rganib c h iq i
ladi. Shuni ta ’kidlash lozimki, taftish bu ju d a m a s ’uliyatli va m urakkab
moliya nazorati hisoblanadi. S h u n ing u c h u n am aliy otd a taftishni
o'tkazish uchun maxsus tayyorgarlik k o'riladi va u oldindan ishlab
chiqilgan maxsus dastur asosida amalga oshiriladi. D asturda o 'tkazila-
digan taftishning m aqsadi, taftish obyekti va k o 'rila d ig a n asosiy
т а за Ы а г тг щ го‘ухай акв е « : т Ы 1 0 ‘tkaziladigan taftish rnaqsadiga
ко‘га Го‘Нд уа и/П я bo‘lmagan, г ф asosida hamda rejadan ( а ^ а п ,
таугиН уа кош рккв Ь
о
'И
б
Ы т и т к т .
А т а ^ а овЫп^ап 1аШ5Ь уакип1агщаг^ап
so‘ng uning
па1уа1ап
asosida dalolatnoma
ШгШЬ и
rasmiylashtiгiladi.
Б а Ы а Ш о п ^ а хо^аШс
уиптусЫ
subyektning
хо^аПк-тоНуа
faoliyatidagi
аг^1аг^ап каш-
сЫПк1аг,
am aldagi qonunchП ikda
Ье^П аг^ап тоИ уа т И г о г т
buzilganligi
исЬип
qo‘llaniladigan
]аго1аг,
yuzaga
ке^ап катсЬШЫагт
ЬаПагаГ еивИ
chora-tadbirlari ko‘rsati]adi.
К ав гт у ^ Ы ш ^ а п
dalolat-
п о т а
asosida
хо^аНк уипШУсЫ
subyektning
гаИЬапуай о‘г1апт
уако1аиап
doiгasida
гагиг
qarorlarni qabul qiladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |