O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor


 .7 .  Moliyaviy  boshqaruvda  moliyaviy  nazoratning  modelhiri



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/222
Sana08.01.2022
Hajmi10,01 Mb.
#335138
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   222
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

3 .7 .  Moliyaviy  boshqaruvda  moliyaviy  nazoratning  modelhiri, 
shakllari  va  usullari
Moliyaviy  na z o ra t  m oliyani  bo shqarish  ja r a y o n in in g   ajralm as 
tarkibiy qismi  bo'lib, u  moliyani taqsimlash va qayta taqsim lash  ham d a 
nazorat  funksiyasi  bilan  bevosita  bog'liqdir.  U ning  m ohiyati  barcha 
xo ‘jalik  yurituvchi  subyektlar  t o m o n id a n   am aldagi  q o n u n c h ilik d a  
belgilangan  q o n u n iy -h u q u q iy   m e ’yorlarga  amal  qilishlik,  b o ‘lajak 
moliyaviy  q onim buzarliklarning  oldini  olish  va  m a m la k a t  m oliya 
tizimining  samarali  faoliyat  ko'rsatishini  t a ’minlash  bilan  izohlanadi. 
Chunki  m am lakatda  yaratilayotgan  yalpi  ijtimoiy  m ah su lo t  va  milliy 
darom adni  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  jarayonida  yuzaga  chiqa- 
digan  ulk an  pul  oqim larin in g   m aqsadli  sarflanishi  u n in g   u stid a n  
nazoratni  talab  etadi.  Ushbu  nazoratni  amalga  oshirish  esa  maxsus 
ixtisoslashtirilgan  tashkilotlarni  va  ulardagi  yuqori  m alakali  h a m d a  
tajribali  mutaxassislaming  jalb  qilinishini  talab  etadi.  B ular  u m u m -  
lashtirilsa  moliyaviy  nazorat  tushunchasi  yuzaga  keladi.  M oliyaviy 
nazorat  —  maxsus  vakolatga  ega  tekshiruv  tashkilotlari  va  tekshi-


ruvchilarning  (auditorlar)  iqtisodiyotdagi  barcha  xo'jalik  yurituvchi 
subyektlarning faoliyatini amaldagi  moliyaviy qonunchilik va moliyaviy 
intizomga  rioya  etilishi yuzasidan turli  shakl  ham da usullarni  q o ‘llash 
orqali  olib  boriladigan  faoliyati  hisoblanadi.
Moliyaviy  nazorat  uning  obyektlari,  subyektlari,  o ‘tkazish  m ud- 
datlari,  o'tkazish  reglamentiga asosan  turli  modellar,  shakllar va usul- 
larga  bo'linib  ketadi.  Quyida  ularni  yoritishga  harakat  qilinadi.
M a ’lumki,  har  qanday  moliyaviy  nazoratning  mahsuldorligi  va 
ta ’sirchanligi unda aniqlangan turli moliyaviy qonunbuzarlik holatlariga 
nisbatan  qo'llaniladigan jazo choralariga bog'liqdir.  Xalqaro amaliyot- 
da  moliyaviy  nazorat  orqali  q o ‘llaniladigan  jazo  choralar  darajasiga 
asosan  ikki  model  shakllangan:
1.  Moliyaviy nazoratning  anglosakson  modeli.
2.  Moliyaviy  nazoratning  fransuz  modeli.
Moliyaviy  nazoratning  anglosakson  modeli  q o ‘llaniladigan  m am - 
lakatlardagi  nazorat  organining  faoliyatida  o ‘zi  olib  borgan  moliyaviy 
n azoratning  yakunlari  h am d a  u n d a   aniqlangan  qonunbuzarlik  to 'g ‘- 
risida  faqatgina hisobot tayyorlash  bilan  cheklangan.  Ushbu  nazoratda 
a n iq la n g a n   moliyaviy  q o n u n b u z a rlik k a   y o ‘l  qo 'y ilg a n   shaxslarga 
nisbatan  qanday  moliyaviy  jazo   qoMlanilishi  masalasi  m a ’muriy  va 
sud  organlari  tom onidan  k o ‘rib  chiqiladi.
Bu  organlarning  rasmiy  jaz o   t o ‘g ‘risidagi  hukm igina  jazoning 
q o ‘llanilishiga  asos  bo'ladi.
Moliyaviy  nazoratning  fransuz  modulini  q o ‘llayotgan  mamlakat- 
lardagi  n azorat  organining  faoliyatida  o ‘zi  olib  borgan  moliyaviy 
n a z o ra t  y aku nlarida  a n iq la n g a n   moliyaviy  q o n u n b u z a rlik k a   y o ‘l 
q o ‘ygan shaxslarning aybdorlik darajasini  aniqlash ham da ulardan yo ‘l 
qo'yilgan  zararni  qoplashni  talab  qilish  huquqi  berilgan.  Bu  mamla- 
k atlard a  moliyaviy  qo n u n b u z a rlik k a   y o ‘l  q o ‘ygan  shaxslarga  jazo 
q o'llash  uchun  sud  organlarining  hukm i  kerak  emas.
M oliyaviy  na z o ra tn in g   olib  borilishi,  m u d d atla ri,  reglam enti, 
n a z o ra t  obyekti  va  subyektiga  asosan  quyidagi  asosiy  shakllarda 
tasniflash  mumkin:
1.  Moliyaviy nazoratning subyektiga asosan-davlat vakolatli organ­
lari,  x o ‘jalik  subyekti  ichidagi,  tarm oq,  jam o a   va  auditorlik  nazorati.
2.  Moliyaviy  nazoratning  obyektiga  asosan  soliq,  kredit,  valuta, 
bojxona,  budjetdan  tashqari  fondlar  va  sug‘urta.
3.  Moliyaviy nazorat o'tkazilishi reglamentiga asosan-ichki va tashqi 
(majburiy)  nazorat.


4. 
Moliyaviy  nazoratning  o'tkazilish  m ud datiga  asosan-dastlabki, 
joriy va  davriy  nazorat.
Davlat  moliya  n azoratini  u m u m d a v la t  boshqaruv  organlari  va 
tezkor  moliya  boshqaruv  organlari  ( 0 ‘zbekiston  Respublikasi  M oliya 
Vazirligi, 0 ‘zbekiston  Respublikasi Davlat Soliq Q o ‘mitasi,  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Davlat  Bojxona  Qo'm itasi)  to m o n id a n   amaldagi  q o n u n - 
chilikka  asosan  olib  boriladi.
X o 'ja lik   ichid ag i  m oliyaviy  n a z o ra t  a lo h id a   o lin g a n   x o 'ja lik  
yurituvchi  subyektning  ichida  tashkil  qilingan  m oliya  xizmati,  moliya 
b o ‘limi  yoki  buxgalteriya  xodimlari  to m o n id a n   olib  boriladi.
Moliyaviy  nazoratning  tarm oq  nazorati  turli  vazirliklar,  kom pa- 
niyalar,  assotsiatsiyalar  va  xoldinglarning  tark ib ida  tashkil  etilgan 
maxsus  moliya  taftish  organlari  to m o n id an   olib  boriladi.
Moliyaviy  nazoratning  jam o a   nazorati  aksiyadorlik  jam iyatlarida 
aksiyadorlar  orqali  tashkil  etilgan  maxsus  m oliya  taftish  organlari 
tom o nidan   olib  boriladi.
Moliyaviy  nazoratning  mustaqil,  ya’ni  auditorlik  nazorati  esa  o ‘z 
faoliyati  uch u n   maxsus  litsenziyaga  ega  h a m d a   malakali  auditorlari 
mavjud  auditorlik  firmalari  tom o n idan   olib  boriladi.  Moliyaviy  n a z o ­
ratning  obyektini  asosan  am aldagi  q o n u n c h ilik k a   asosan  xo'jalik 
subyektining  alohida  olingan  faoliyat  turini  faqat  vakolatli  nazorat 
organi  nazorat  etadi.  Masalan,  soliq  organlari  soliq  qonunchiligiga 
rioya  etilishini,  tijorat  banklari  berilgan  kreditlar b o ‘yicha  olib  boradi.
Moliyaviy  nazoratning  o'tkazilish  reglam entiga  asosan  h a r  bir 
x o ‘jalik  yurituvchi  subyekt  doimiy  ravishda  ichki  nazoratni  amalga 
oshiradi.  Yuridik va jism oniy shaxslarning  moliyaviy  faoliyatini tashqi 
(majburiy)  nazoratining  o ‘tkazilishi  amaldagi  qonunchilikda  belgilab 
q o ‘yilgan.  Masalan,  yuridik shaxslar xo ‘jalik-m oliya faoliyatining yillik 
yakunlari  majburiy tarzda auditor firmalari va soliq organlari tom onidan 
nazorat  qilinadi.
Dastlabki  moliyaviy  nazorat  xo'jalik  yurituvchi  subyektlar o ‘zlari- 
ning xo‘jalik moliya faoliyatining boshlanishidan oldin olib boriladigan 
n a z o ra t  shaklidir.  Bu  nazorat  shakli  yuridik  va  jis m o n iy   shaxslar 
faoliyatida  m uhim  ahamiyat  kasb  etadi,  u n d a  ularning  moliya rejalari, 
kassa  rejalari,  smetalarni  ishlab  chiqish  va  uni  k o ‘rib  chiqish  h am d a 
tasdiqlash jarayonini  o ‘z  tarkibiga  oladi.  Dastlabki  moliyaviy  nazorat 
orqali  kelajakda amaldagi budjet-soliq qonunchiligi va boshqa m e ’yoriy 
hujÿatlarda  keltirilgan  tartib  va  qoidalar  buzilishining  oldi  olinishiga 
xizm at  qiladi.


Joriy  moliyaviy  nazorat  x o ‘jalik  yurituvchi  subyektlar  x o ‘jalik- 
moliya faoliyatida moliyaviy operatsiyalar va pullik bitimlar tuzilayotgan 
vaqtda  amalga  oshiriladi.  Moliyaviy nazoratning ushbu  shakli  m a ’lum 
hisobot  davri  (masalan,  h ar  dekada,  oy,  kvartal)  nazorat  qilinadigan 
jarayon,  m uom ala  va  xatti-harakat  tugagandan  so‘ng  uning  m iqdor 
va sifat tavsifiga muvofiq bajariladigan nazoratdan iborat.  Joriy moliya­
viy nazorat uch un   m a ’lum ot m anbayi  rejadagi tezkor-texnik,  statistika 
va buxgalteriya axboroti xizmat qiladi. Joriy moliyaviy nazorat x o ‘jalik 
yurituvchi  subyektlar  x o ‘jalik-m oliya  faoliyatida  moliyaviy  intizom  
buzilishining oldini olish ham da pullik bitimlarni o ‘z vaqtida tuzilishini 
ta ’minlash  maqsadida  amalga  oshiriladi.
Davriy  moliyaviy  nazorat-m uayyan  hisobot  davri  u c h u n   tuzilgan 
rejalar,  smetalar,  m e ’yorlar va buxgalteriya hujjatlari,  ishlab  chiqarish, 
hisobotlarning m a ’lumotlari,  hisob registrlari,  hisobotlar ham da boshqa 
manbalardagi  m a ’lumotlar  asosidagi  tekshirishdir.  Amaldagi  q onun- 
chilik,  shu ju m ladan  soliq  to ‘g‘risidagi  qonunlardagi  talablarga  rioya 
etilayotganini,  xo‘jalik muomalalari t o ‘g‘ri,  o ‘z m uddatida va m aqsad- 
ga  muvofiq olib borilayotganligini  aniqlash,  nazorat etilayotgan obyekt 
(jismoniy,  yuridik  va  m ansabdor  shaxs)  faoliyatidagi  kamchiliklar  va 
qonunbuzarliklarni ochib tashlash ham da ularni bartaraf etish b o ‘yicha 
chora-tadbirlarini  ko‘rish  m azkur  nazorat  shaklining  asosiy  vazifasi 
hisoblanadi.
Moliya  nazorati  o'zining  amalga  oshirish  usullari  bo'yicha  ham 
turli  guruhlarga  ajratiladi,  ular  quyidagilardan  tashkil  topgan:
1.  Hujjatli  va  kameral  tekshirish.
2.  0 ‘rganib  chiqish.
3.  Nazorat.
4.  Moliyaviy  holatini  tahlil  etish.
5.  M onitoring  (kuzatish).
6.  Taftish.
Hujjatli  va  kameral  tekshirish jarayonida  alohida  olingan  xo'jalik 
subyektlarining  balansi,  hisoboti  va  xarajat  hujjatlari  asosida  m a ’lum 
m uddatdagi  x o‘jalik-m oliya  faoliyatining  alohida  masalalari  ko'rib 
chiqiladi.  U shbu  tekshirish  jarayonida  xo'jalik  subyektining  x o ‘jalik- 
moliya faoliyatida moliya intizomining yo‘l qo'yilgan  nuqsonlari aniqla- 
nadi  h am d a  bu  nuqsonlarn i  b a rta ra f  etish  yuzasidan  aniq  ch ora- 
tadbirlar  ishlab  chiqiladi.
Moliyaviy  nazoratning  o ‘rganib  chiqish  usuli  hujjatli  va  nomeral 
tekshirish  usuliga  nisbatan  keng  masalalarni  qam rab  oladi.  U shbu


usulda  xo ‘jalik  yurituvchi  subyektning  moliyaviy-iqtisodiy  k o 'rsa t- 
kichlari,  uning  iqtisodiy  potensiali  ko'rsatkichlari  c h u q u r  o 'rg an ib  
chiqiladi  hainda  kelajakda  b o ia ja k   rivojlantirish  yo ‘nalishlari  belgi- 
lanadi.
Iqtisodiyotda  x o ‘jalik  yurituvchi  ayrim   subyektlarning  faoliyatini 
tartibga  solib  turish  u c hu n   maxsus  litsenziyalar  talab  etiladi.  Bunga 
misol qilib, auditorlik faoliyati u c h u n  0 ‘zbekiston Respublikasi  Moliya 
Vazirligi,  bank  faoliyati  uch u n  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M arkaziy 
bankining maxsus  litsenziyalarini keltirish  m um kin.  Maxsus  litsenziya 
olgan  x o ‘jalik  subyektlari  u c h u n   o ‘rn atilg a n   ta r tib - q o id a   h a m d a  
m e ’yorlarga amal qilinishi ushbu litsenziya bergan organlar to m o n id a n  
nazorat  qilinadi.  Shuni  ta ’kidlash  lozimki,  o ‘rnatilgan  tartib-qoidalar 
va  m e ’yorlarga  a m a l  q ilm a g a n   x o 'ja lik   s u b y e k tla rin in g   m ax su s 
litsenziyasi  qaytarib  olinadi  va  u  faoliyatini  t o ‘xtatishi  shart.
Moliyaviy holatni tahlil  etish m oliya nazoratining eng keng tarq al- 
gan  ham da  ustuvor  usulidan  biri  hisoblanadi.  U shbu  usulda  xo'jalik 
yurituvchi  subyektning  davriy  va  yillik  moliyaviy  hisobotlari  c h u q u r 
o'rganib chiqiladi.  B undan asosiy m aqsad xo'jalik-moliya faoliyatining 
natijalariga  um um iy   baho  berish,  o 'z   kapitali  bilan  ta ’m inlanganlik 
darajasi  ham da  u n d an   omilkorlik  va  sam aradorlik  bilan  foydalanish 
yo'nalishlari  belgilanadi.  Bu  esa  kelajakda xarajatlarni  im koni b o rich a 
kamaytirish  va  foydani  ko'paytirishga  xizmat  qiladi.
Monitoring (kuzatuv)  usuli krcditorlar,  asosan tijorat banklari to m o ­
nidan  qo'llaniladi.  Tijorat  banklari  xo'jalik  yurituvchi  subyektlarga 
berilgan kreditlarni o 'z  m uddatida va foizi bilan  qaytarilishi  m aqsadida 
kreditni  maqsadga  muvofiq  ishlatilishi ustidan  doimiy nazorat-m o nito- 
ring  olib  boradi.  M onitoring  jarayonida  xo'jalik  yurituvchi  subyekt 
tom onidan  olinayotgan  kreditdan  samarasiz  foydalanishi  an iqlang an  
holatda  kredit  shartnomasidagi  shartlar  o'zgartirilishi  yoki  kreditni 
m uddatidan  oldin  qaytarilish  talabi  qo'yilishi  mumkin.
Taftish  moliya  nazoratining  eng  c h u q u r  va  keng  qamrovli  usuli 
hisoblanadi.  U shbu  usulda  xo'jalik  yurituvchi  subyekt  xo'jalik-m oliya 
faoliyatining  amaldagi  qonunchilikka  mosligi,  maqsadliligi,  to'g'riligi 
va samaradorligi yo'nalishlari  kom pleks ravishda  to'liq  o'rganib  c h iq i­
ladi.  Shuni ta ’kidlash lozimki,  taftish bu ju d a  m a s ’uliyatli va m urakkab 
moliya  nazorati  hisoblanadi.  S h u n ing   u c h u n   am aliy otd a  taftishni 
o'tkazish  uchun  maxsus  tayyorgarlik  k o'riladi  va  u  oldindan  ishlab 
chiqilgan  maxsus dastur asosida amalga oshiriladi.  D asturda o 'tkazila- 
digan  taftishning  m aqsadi,  taftish   obyekti  va  k o 'rila d ig a n   asosiy


т а за Ы а г тг щ   го‘ухай  акв  е « : т Ы 1   0 ‘tkaziladigan  taftish  rnaqsadiga 
ко‘га  Го‘Нд уа  и/П я  bo‘lmagan,  г ф   asosida  hamda  rejadan  ( а ^ а п ,  
таугиН   уа  кош рккв  Ь
о

б
Ы  т и т к т .
А т а ^ а   овЫп^ап  1аШ5Ь  уакип1агщаг^ап 
so‘ng  uning 
па1уа1ап 
asosida dalolatnoma 
ШгШЬ и 
rasmiylashtiгiladi. 
Б а Ы а Ш о п ^ а  хо^аШс 
уиптусЫ  
subyektning 
хо^аПк-тоНуа 
faoliyatidagi 
аг^1аг^ап  каш- 
сЫПк1аг, 
am aldagi  qonunchП ikda 
Ье^П аг^ап  тоИ уа  т И г о г т  
buzilganligi 
исЬип 
qo‘llaniladigan 
]аго1аг, 
yuzaga 
ке^ап катсЬШЫагт 
ЬаПагаГ еивИ 
chora-tadbirlari  ko‘rsati]adi. 
К ав гт у ^ Ы ш ^ а п  
dalolat- 
п о т а  
asosida 
хо^аНк  уипШУсЫ 
subyektning 
гаИЬапуай  о‘г1апт 
уако1аиап 
doiгasida 
гагиг 
qarorlarni  qabul  qiladilar.

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish