O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor


 .2.  Majburiy  va  ixtiyoriy  sug'urtani  tashkil



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet202/222
Sana08.01.2022
Hajmi10,01 Mb.
#335138
1   ...   198   199   200   201   202   203   204   205   ...   222
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

9 .2.  Majburiy  va  ixtiyoriy  sug'urtani  tashkil 
qilish  tamoyillari
O 'zbekiston  iqtisodiyotida  qishloq  xo'jaligi  katta  rol  o ‘ynavdi. 
Shu  sababli  u shbu  soha da   majburiy  va  ixtiyoriy  qishloq  xo'jaligi 
sug'urtalari  amalga  oshiriladi.  Quyidagi  majburiy  sug‘urtalar  amalga 
oshirilishi  kerak:
—  tijorat banklari tom onidan berilgan  kreditlar qaytarilishi  yuzasi- 
dan  javobgarlikni  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jalik  mahsulotlari  yetishtirish  uch un   va  fyuchers 
shartnomalari bo'yicha berilgan avanslar qaytarilishini ta ’minlash javob- 
garligini  sug'urtalash;
—  qishloq  joylarida  yashovchi  fuqarolarga  tegishli  b o ‘lgan  m ol- 
mulklarni  sug‘urtalash;
—  qishloq  joylarida  garovga  q o ‘yilgan  mulklarni  sug'urtalash;
—  qishloq  joylaridagi  transport  egalari  fuqaroligiga  javobgarligini 
sug‘urtalash.
Yuqorida  keltirilgan  majburiy  sug‘urtalashdan  tashqari  ixtiyoriy 
sug‘urtalash  ham  amalga oshiradi.  Xususan quyidagi  obyektlar ixtiyoriy 
ravishda  sug'urtalanishi  mumkin:
—  qishloq  xo'jaligi  ekinlari  hosilini  sug‘urtalash;
—  ekinlarni  qazib  qayta  ekish,  q o ‘shimcha  ekishni  sug'urtalash;
—  qishloq  xo ‘jaligi  korxonalarining  chorva  mollarini  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jaligi  korxonalari  asosiy  vositalarini  sug'urtalash;
—  tabiiy  pichanzorlar,  o'tloqlar,  tutzorlarni  sug'urtalash;
—  pillani  sug'urtalash;
—  bog'  va  uzum zorlar  hosilini  do'ldan  sug'urtalash;
—  qishloq  xo'jaligi  korxonalari,  fermer,  dehqon  xo'jaliklari  mol- 
mulkini  sug'urtalash;
—  fuqarolar  tom orqasi  va  ekinzorlarini  sug'urtalash  va  hokazo.
Majburiy  sug'urtalashning   yana  bir  turi  bo'lib  tijorat  banklari
to m o n idan  qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari  uchun ajratiladigan, 
qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  qishloq  xo'jaligi 
sohasidagi  loyihalarni  amalga  oshirishga  qaratilgan  kreditlarni  sug'ur­
talash  hisoblanadi.  Sug'urta  obyektlari  bo'lib  qishloq  xo'jaligi  korxo- 
nasi tom o n id an  olingan kredit mablag'larini tijorat bankiga o 'z  vaqtida 
qaytarilmasliligi  u c h u n   yuz  beradigan  javobgarlik  sanaladi.  Sug'urta 
hodisasi bo'lib tijorat bankidan olingan kreditning garov bilan  t a ’m in - 
lanmagan  qismini  o 'z   vaqtida  qaytarilmasligi  hisoblanadi.  Sug'urta


summasi  sug‘urtalovchi  javobgarligining  shartnomada  k o ‘zda  tutilgan 
darajasiga  k o ‘ra  belgilanadi.  K redit  o ‘z  vaqtida  t o ‘Ia  yoki  qisman 
qaytarilmaganda  sug‘urtalovchi  yoki  uning  vakili  qaytarilish  muddati 
yetib  kelgan  kundan  boshlab  u c h   kun  ichida  sug'urta  hodisasi  yuz 
berganligini tasdiqlovchi  hujyatlarni taqdim etadi.  Ushbu hujjatlar asosida 
sug‘urta dalolatnomasi tuziladi.  Banklar riski va tavakkalchilikning oldini 
olish, uni boshqarish maqsadlari u c h u n  katta mablag‘lar sarflaydi.  Bunday 
tadbirlar  banklarning  bevosita  o ‘zlari  tom onidan  yoki  riskni  maxsus 
sug‘urta kompaniyalarida sug‘urta y o ‘li bilan amalga oshirilishi  mumkin. 
0 ‘zbekistondagi  sug‘urta  kom paniyalari  to m o n id a n   b a n k   faoliyati 
sohasidagi g ‘ayri qonuniy harakatlardan sug‘urtalashning asosiy qoidalari 
endi  ishlab  chiqarilmoqda.
Shuning  uchun  ham  rivojlangan  m am lakatlar tajribasini  o'rganish 
diqqatga  sazovordir.  Jum ladan  Buyuk  Britaniyaning  Lloyd  sug‘urta 
asso tsiatsiyasi  t o m o n id a n   ish la b   c h iq ilg a n   b a n k la r n i   k o m p le k s  
sug‘urtalash  V W   va  kom pyuter  sohasidagi  risklar  tufayli  yetkazilgan 
zararning  qoplanishi  ko‘zda  tutilgan:
1)  bank  xodimlari  tom o n id an   qaysi  m aqsadida  sodir  etilgan  g‘ayri 
qonuniy  harakatlari  tufayli  sug ‘urtalan uv chiga  yetkazilgan  zararni 
qoplab  berilishi:
2)  Qalbaki  to'lov  hujjat,  soxta  imzolar,  soxta  cheklar  va  boshqa 
soxta hujjatlar qabul  qilinishi tufayli  taqdim   etilishi o qibatida sug'urta- 
lanuvchiga  yetgan  zararni  sug'urtalash  va  h.k.
3)  Plastik  kartochkalardan  foydalanish  bilan  bog‘liq  riskdan sug‘ur- 
talash.  Bizning  m am la k a tim iz d a   bu  s o h a d a   a m a ld a   s u g 'u rta la s h  
kompaniyalari tomonidan taklif etilayotgan sug‘urta xizmati turi plastik 
kartochkalar y o ‘qotib qo'yilishini  sug‘urtalashdan  iborat.  0 ‘zbekistonda 
amalga oshirilayotgan  iqtisodiy islohotlar tufayli  m am lakatim izda tad- 
birkorlik  sohasi  rivojlanmoqda.  Lekin  bu  soha  k atta  risklar  bilan 
bog‘liqdir.  Shuning uchun  ham tadbirkorlik  riskini sug‘urtalash ishlarini 
olib borish  kerak.  Tadbirkorlik sohasidagi  moliyaviy riskni  sug‘urtalash 
yuzasidan  shartnom a tuzish  paytida  sug'urtalovchi  sug'u rtalanuvchiga 
quyidagi  voqealar  bilan  bog‘liq  zararlarni  t o ‘liq  yoki  qism an  qoplash- 
likni  o 'z   zimmasiga  oladi;
A)  ko'zda tutilgan  hodisalar tufayli  ishlab chiqarishni t o ‘xtab qolishi 
yoki  qisqarishi;
B)  bankrotlik  yuz  berishi;
D ) 
b itim   b o ‘y ich a   k r e d i t o r   s a n a l u v c h i   h a m k o r   t o m o n i d a n  
shartnom a  majburiyatlarini  bajarilmasligi  va  h.k.


E) 
Yana  bir  sug'urtalashni  turi  b o iib   javobgarlikni  sug'urtalash 
hisoblanadi.  Bunday  sug'urtalash  sug‘urta  faoliyatining  alohida  sohasi 
b o ‘lib,  m am lakatim iz  sug‘u rta   bozorida  yangi  sug‘urta  xizmatidir. 
Sug‘u rtan in g  ushbu  turi  obyekti  b o ‘lib  sug‘urtalovchining  shartno- 
masiz yoki  shartnoma asosida majburiyatlari bo‘yicha uchinchi shaxslar 
mulkiga yoki  shaxsga yetkazilgan  zarar uchun javobgarligi  hisoblanadi. 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  fuqarolik kodeksining 9 18-moddasida javob­
garlikni  s u g ‘u rta   qilishning  asosiy  qoidalari  belgilangan.  U shbu 
kodeksning  ko'rsatilgan  m oddasida  aytilishicha:
«Boshqa  shaxslarning  hayoti,  sog'ligi,  yoki  m ol-m ulkiga  zarar 
y e tkazilish i  o qib atid a   yuzaga  keladigan  m ajbu riyatlar  yuzasidan 
javobgarlik  xavfini  sug‘urta  qilish  shartnomasi  b o ‘yicha  sug‘urta  qil- 
diruvchining  o ‘zining  yoki  bunday  javobgarlik  yuklanishi  mumkin 
bo ‘lgan  boshqa  shaxsning  javobgarlik  xavfi  sug‘urtalanishi  mumkin. 
Z a r a r   yetkazganlik  u c h u n   javobgarlik  xavfi  sug‘urtalangan   shaxs 
sug‘u rta   sharnom asida  ko‘rsatilishi  lozim.  Agar bu  shaxs  shartnomada 
ko'rsatilm agan  b o ‘lsa,  sug‘urta  qildiruvchining  o ‘zining  javobgarlik 
xavfi  sug‘urtalangan  hisoblanadi.
0 ‘z b e k is to n   R espublikasi  F uq a ro lik   K o d e k sin in g   919—920- 
m oddalarida  shuningdek,  javobgarlikni  sug‘urtalash  ko'rinishlaridan 
bo'lib sanaluvchi shartnom a b o ‘yicha javobgarlikni  hamda tadbirkorlik 
xavfini  s u g ‘urtalash  haqidagi  qoidalar  k o ‘zda  tutilgan.  Bulardan 
tashqari sug'urta bozorida fuqarolik javobgarligini,  kasbiy javobgarlikni, 
m ajburiyatlar  bajarilmaganligi  tufayli  yuz  bergan  javobgarlikni  va 
boshqa  turdagi  javobgarliklarni  sug‘urtalash  hoilari  ham   uchraydi. 
Javobgarlikni  sug'urtalash  ixtiyoriy  shartnoma  tuzish  yoki  majburiy 
sug‘urtalash  y o ‘li  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bunday  sug'urta 
shartnornasining o ‘ziga xos xususiyati,  bunday shartnoma zarar ko‘rishi 
m um kin  bo'lgan  uchinchi  shaxs  foydasiga  tuziladi  va  zarar  sug‘urta 
h o disa si  yuz  b e rg a n d a   ta la b la r   bevosita  m an fa a t  oluvchi  shaxs 
t o m o n id a n   ham   sug‘urtalovchiga  ham   bildirilishi  mumkin.  Tibbiy 
sug‘u rta d a   sug‘urta  hodisasi  yuz berganda sug'urta  badallari  hisobidan 
j a m g ‘arilgan  m ablag'lar  va  oldini  olish  tadbirlarni  moliyalashtirish 
m ablag‘lari  hisobidan tibbiy yordam  olishlikning kafolatlashdan iborat. 
Tibbiy  sug‘urta  obyekti  bo'lib,  sug'urta  hodisasi  yuz  berganda  tibbiy 
yordam   k o ‘rsatish  bilan  b og‘liq  xarajatlar  tarzidagi  sug‘urta  tavakkal- 
chiligi  hisoblanadi.  Sug‘urta  hodisasi bo'lib shartnoma olganda bo'lgan 
davr  davom ida  su g 'urtalangan  shaxsni  o'tk ir  surunkali  kasalliklar, 
jaro h atlan ish,  zaharlanish,  boshqa  turdagi  baxtsiz  hodisalar  tufayli


m aslahat-profilaktik,  davolash  va  boshqa  turdagi  yord am lar  olish 
m aqsadida  tibbiyot  muassasasiga  murojaat  qiiishi  sabablanadi.  Davlat 
ijtim oiy  sug‘u rtalash   m e h n a t   m u n o sa b a tla ri  b o ‘lib  fu q a ro larn in g  
jism oniy va aqliy qobiliyatlarini  ro'yobga chiqarilishi jarayonida xodim  
ham d a  ish  beruvchi  o ‘rtasidagi  m ehnat  t o ‘g ‘risidagi  qo n u n lar  bilan 
tartibga  solinadigan  ijtimoiy  m unosabatlar  hisoblanadi.  Ishiab  chiqa- 
rishda  yuz  bergan  baxtsiz  hodisalar  yoki  kasb  kasalligiga  chalinish 
oqibatida  yiiz  bergan  m oddiy  zarar  deganda  sog'liqqa  zarar  yetgan 
holda  xodim  yo‘qotgan  ish  haqi,  uning  m uayyan  qismini  qoplash, 
q o 'sh im c h a  harajatlarni qoplash,  bir yo'la qoplanadigan nafaqa berish, 
m a ’naviy zararni  qoplash  kabilardan  iborat b o ‘ladi.  X odim  vafot  etgan 
taqdirda  esa,  ushbu  xarajatlar  uning  m ehnatga  yaroqsiz  qaram og'ida 
bo'lib  kelgan  oila  a ’zolariga  to'lanadi  (xotini  yoki  bolalariga).  Sug‘ur- 
talovchi tom onidan to ‘lanishi  lozim b o ‘lgan sug‘urta m ukofoti  (badali) 
yillik  ish  haqi  fondiga  nisbatan  foizlarda,  sug‘urtalovchi  to m o n id an  
belgilangan  t a ’riflarga  muvofiq  belgilanadi.  Xulosa  qiiib  aytish  m u m - 
kinki,  sug'urtalash jarayoni  m uhim   va  uni  t o ‘g ‘ri  tashkil  etish  esa  o ‘z 
navbatida  m amlakatda  ishiab  chiqarishni  uzluksizligini  t a ’minlaydi.

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   198   199   200   201   202   203   204   205   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish